I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 7-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

38-DARS. SUV — ENG YAХSHI ERIТUVCHI. ERUVCHANLIK.
Darsning maqsadi: O‘quvchilarga erituvchi, eruvchi, eruvchanlik va uning harorat bilan bog‘liqligi, erish jarayoni, eritma va uning turlari haqida ilmiy tushunchalar berish.
Dars quyidagi reja asosida tashkil etiladi:

1. 
   Suv — eng yaxshi erituvchi.
   
2. 
   Eruvchanlik.
   
3. 
   Eritma va uning turlari.
   
4. 
   Qattiq moddalarning eruvchanligi.
   
5. 
   Gaz moddalarning eruvchanligi
   

Suv shunday erituvchi moddaki, u gazlarni ham (kislorod, vodorod, karbonat angidrid va b.), suyuq moddalarni ham (spirt, kislotalar va b.), qattiq moddalarni ham (tuzlar, minerallar va b.) erita oladi.

Bizning nazarimizda erimaydigandek ko‘rinadigan moddalar ham suvda bir oz bo‘lsada eriydi. Sheele 12 kun davomida distillangan qor suvini kolbada qaynatib, kolba devori bir oz yeyilganini aniqlagan. Lavuaze 101 kun davomida og‘irliklari tortilgan kolbada aniq miqdor suvni qaynatib, idish og‘irligi ma’lum miqdorga kamayganligini va bu miqdor suvni bug‘latgandan keyin qolgan qoldiq miqdoriga tengligini aniqlagan. Demak, shisha ham oz miqdorda bo‘lsada suvda erigan.

Suvda biror modda, masalan, qand erishini kuzatamiz. Хona haroratida (20C) 100 g suv 200 g qandni erita oladi. Undan ortiq miqdor qand bu haroratda boshqa erimaydi. Shu eritma to‘yingan eritma deb ataladi, chunki unda ortiqcha miqdor qandni eritib bo‘lmaydi.

Eruvchanlik 100 g erituvchida moddadan qancha erishi bilan belgilanadi. Agar 100 g erituvchida modda 10 g dan ortiq erisa — yaxshi eruvchan, 1 g dan kam erisa — oz eruvchan, 0,01 g dan kam erisa — amalda erimaydigan modda hisoblanadi.

Ko‘pchilik qattiq moddalarning eruvanligi harorat ortishi bilan ortadi.

Gazlarning eruvchanligi harorat ortishi bilan kamayib boradi (suv qaynaganda undagi erigan gazlar chiqib ketadi). Lekin bosim ortishi ularning eruvchanligini ortishiga olib keladi (mineral suvli idish ochilsa, idish ichidagi bosim kamayadi va erigan karbonat angidrid shiddat bilan ajralib chiqa boshlaydi).

Darsni mustahkamlash maqsadida quyidagi masalalar yechiladi:

1. 
   Natriy nitritning 10C dagi eruvchanligi 80,5 ga teng. Shunday sharoitda 250 g suvda shu tuzdan qancha erishi mumkin?
   

Yechish.

10C da eruvchanlik 80,5 degani 100 g suvda tuzdan 80,5 g erishini bildiradi. Demak,

100 g suvda 80,5 g tuz eriydi

250 g suvda X g tuz eriydi Javob: 201,25 g tuz eriydi.

2. 
   Natriy xloridning 10C dagi to‘yingan 100 g eritmasi bug‘latilganda 26,3 g quruq tuz olindi. Bu tuzning 10C dagi eruvchanligini aniqlang.
   

Uyga vazifa:

1. 
   Darslikdan §34 ni o‘qish.
   
2. 
   Тayanch iboralarni izohlash.
   
3. 
   Savol va topshiriqlarni bajarish.
   
4. 
   Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.