I maqol va matallar frazeologik birlik sifatida

III.2. Maqol va matallargi o’zbekchada tarjima qilish muammolari.

Maqollar va matallar xalqning tarixiy, og’zaki va yoza ijodi mahsuli hisoblanib, xalqning ko’p asrlik tajribalari, turmushidagi turli voqea-hodisalarga munosabatining ifodasidir.

Maqol xalq orasida kun sayin tug’ilib qolganidek, uni badiiy matnda, ya`ni qalam yordamida yoritilayotgan asarda qo’llash masalalari paydo bo’ldi. Chunki asarda berilayotgan timsol yoki voqea-hodisani to’laroq bayon etish uchun albatta maqol va matallarga murojat qilinadi.

Maqol so’zining ko’rki, nutqning o’tkir quroli, xalqning donishmandligidadir. Har bir xalqning tarixi, tafakkuri va ruhiy holatlari maqol, matallarda o’z ifodasini topadi. Har bir maqolda shu maqolni yaratgan xalqning timsoli, xalqning milliy madaniy merosi namoyon bo’ladi.

Maqol, matallarda Vatanni sevish, mehnat qilib yashash g’oyalari maqol mohiyatida salmoqli hissalar qo’shib keladi.

Les amis de nos amis sont nos amis.

Do’stimning do’sti-mening do’stim.

Badiiy matn matallarda esa maqollar va matallarda o’girish jarayoni alohida o’rin egallaydi. Bu erdan tarjimondan o’tkir ziyraklik va katta matonat talab qilinadi.

CHunki aynan maqol va matallarning tarjimasini to’liq yoritib berolmaslik badiiy asar mazmuniga putur etkazishi mumkin. To’g’ri, har bir maqol va matal ham ma`no, ham shakl, ham xususiyatga ega. Lekin bularga umumiylik masalasi ham ahamiyatlidir. SHuni aytib o’tish kerakki, ko’plab maqollarning har xil tillardagi shaklllarida ham shaklan, ham ma`no jihatidan yoki umumiy bajarayotgan funktsiyalaridan o’hshashlik topsa bo’ladi.

Masalan:

Ingliz tilidagi “There is no rore without a thorn” , matali o’zbek tiliga funktsional jihatdan mos kelgan “Tikansiz gul bo’lmas” mataliga o’girish mumkin.

Shu bilan birga ma`lum bir tildan ikkinchi tilga berilgan o’girishlarda maqollarning aynan o’hshashini topish qiyin bo’ladi. SHunda izohangan yoki bir adekvat variantga murojat qilinadi.

Masalan: O’zbek tilidagi yuring qiyshiq bo’lsa oynadan o’pkalama maqoliining muqobil variantini topish ancha mushkul, bu borada izoh berib o’tish tarjimaga putur etkazmaydi. Maqollarning yana bir tarafi borki, bular deyarli ko’plab hollarda umumiy mazmun mohiyatitini saqlagan holda o’hshashliklarga ega bo’ladi. Masalan:

“Nothing questioners, he that nothing learned”.

-Bilmaganni so’rab o’rgangan olim, orlanib so’ramagan o’ziga zolim.

Maqol, matal va idiomalarning bittadan ta`rif, bir euchta ob`ektlari mavjud.

“Qassobga go’sht qayg’usi, echkiga jon qayg’usi” maqolida ham ikkita ob`ekt bor.

Maqollar aslida maqol bilan tarjima qilinsa, badiiy matn bo’yoqdorligini oshiradi. Chunki, maqol uchun asos bo’lgan so’z tarjima qilingan chog’da ham fikr umumiyligida chalg’ishlar yuzaga keladi.

Maqol ob`ektini hamisha saqlashko’p hollarda go’zalliklarga olib kelsa-da, uni milliy an`anviy birikmalar bilan alishtirishda ham asardagi ma`lum komponentlarni bo’zib yuborish ehtimoliga olib keladi. To’g’ri, milliy sayqal berish ba`zida samara beradi, asar jozibasini oshirishga imkon yaratadi, bo’yoqdorligini kengaytiradi. Badiiy matn tarjimasida sayqal va bo’yoqdorlik shart va zaruriydir.

Maqollarni tarjimada qo’llash, ular orqali matn badiiy saviyasini oshirish ijodkorga ham, o’quvchiga ham zavq baxsh etadi. Tarjimon esa o’z mehnati natijasini tarjima qilishdan asarning sof va mazmunan boyligida ko’radi.

Tarjima nazariyasining bir qancha matal, idiomalarni bir tildan boshqa tilga tarjima qilish problemasi ham g’oyat katta ahamiyat kasb etadi. Frazeologiya masalalari va turli tillarda so’zlarning har xil birikishiga oid problema, tarjima praktikasi bilan birga, tarjima nazariyasi uchun ham g’oyat katta ahamiyat kasb etadi. Chunki turli tillarda moddiy ma`nosi bir xil bo’lgan so’zlarning ma`no va uslub funktsiyalari bir-biridan tafovut qilishi turli tillarda bunday so’z birikmalarining farq qilganligi uchun, tarjima praktikasida katta mushkullik tug’dirib, nazariy jihatdan ham juda katta qiziqish uyg’otadi.

Maqol, matal va idiomatik iboralar badiiy asarda avtor tilida hamda unda tasvirlangan personajlar nutqida ko’p uchrashi sababli ular badiiy adabiyot uchun juda harakterlidir. Biroq A.V.Fyodorovning fikricha, nutq vositalarining bu kategoriyasi faqatgina badiiy adabiyotning xususiy mulki bo’la olmaydi. Chunki frazeologik iboralar publistikada va qisman ilmiy adabiyotlarda ham ishlatiladi. SHuning uchun ularga faqat badiiy adabiyotga taalluqli masala deb emas, balki juda muhim til masalasi deb qaramoq kerak.¹

Tarjimada avtor uslubi va milliy kaloritni aks ettirish, aniq va erkin tarjima tushunchasi, obraz va personajlarning til xususiyatlarini tarjimada berish adekvat badiiy tarjima yaratish va boshqa o’nlab jumboqlar maqol, matal va idiomatik iboralarni tarjima qilish masalalari bilan chambarchas bog’liqlir.

Ko’pgina yozuvchi, shoir va olimlarning asarlarida maqol, matal va idiomalarni bir tildan boshqa tarjima qilish muhim va murakkab ish ekanligi alohida ta`kidlab o’tiladi. “Har bir tilning o’ziga xos iboralar va o’z qo’yma naqlllari, singib ketgan, ifodalari bo’lib ularni bir tilga muqobil so’zlar bilan tarjima qilib bo’lmaydi” (A.S.Pushkin).¹

“...Tarjimaga g’ov bo’ladigan narsa har qanday turdagi idiomatik iboralarni to’g’ri tarjima qilishdir, chunki bu iboralarning ma`nosi ularni tashkil etgan komponentlarning hozirgi vaqtdagi ma`nosidan kelib chiqmaydi”. (L.Bleshovich)²

“Oqibat natijada tarjimadagi qiyinlik darajasining mezoni keng ma`noda asl nusxa tilining idiomatikligidir” (Ya.I.Reker).³

Tarjimada avtor uslubini aynan berish uchun leksik-frazeologik vositalari tanlab ola bilish hal qiluvchi ahamiyatga ega;

“Avtorning indivudial uslubini va uning asaridagi milliy o’ziga xos xususiyatlarini saqlab qolishdek muhim vazifani hal qilish yo’lidagi qiyinchiliklar ma`lum darajada leksika va frazeologiyani tarjima qilish tarjima qilish masalalari bilan vositasidir”.(V.D.Andrevich).⁴

Tarjimada avtorning indivudial uslubini aks ettirishda frazeologizmlar tarjimasining ahamiyati katta; tarjima nazariyasining frazeologiya idiomatika problemalarining o’rganish natijalari leksikologiya uchun qimmatli material beradi.

Badiiy tarjima tufayli tilning frazeologiyasi boyitadi.

Badiiy asar tilida ifodalangan milliy ruhni aks ettirishda frazeologiyaning roli katta;

Maqol, matal va idiomalarni bo’zib tarjima qilish asar tilini nursizlantiradi. Va uning badiiy qimmatiga putur etkazadi.

Bizda bir qancha maqol, matal va idiomalar turli asarlarda turlicha tarjima qilishda ro’y berayotgan chalkashliklar tanqid qilinar ekan. Bundan ayni bir frazeologik iborani hamma tarjimonlar muqarrar ravishda uning bir xil shtamp ekvialenti yoki muqobil tarjima qilishlari shart degan xulosa kelib chiqmaydi. Ko’p tarjimonlar frazeologik birikmalarni aniq ekvialentini topolmay har xillikka yo’l qo’ygan chog’larida ham bari-bir asarni keyingi nashrlarda yoki boshqa asarni tarjima qilganlarida o’zbek tilidan o’sha birikmalarni mag’zini ochadigan muqobil birikmalar topib ishlatishga harakat qilganlar. Bu esa ularning adekvat tarjima yaratish yo’lida sidqidil mehnat qilganliklarni ko’rsatadi.

So’z kabi, idomatik iboralar ham, har xil kontekst ichida turli- tuman ma`no ottenkalari olib kelishi mumkin. Bunday hollarda ular shubhasiz, o’sha kontekst talab qilgan ma`noda muvofiq variant bilan tarjima qilinishi darkor.

Ingliz tilidagi frazeologik iboralarni ularningo’zbek tilidagi muqobillari bilan berish yoki ularni so’zma – so’z tarjima qilgan ma`qulmi? Avvalo, agar hamma matal va idiomalarni so’zma – so’z tarjima qilib bo’lganida edi frazeologiya problemasi ham bo’lmasida. Badiy tarjimada frazeologiyani aks ettirishni quyidagicha talqin qilish mumkin:

1) original frazeologiyani tarjima tilining frazeologiyasi bilan almashtirish;

2) tarjima tilining frazeologiyasi original tilining frazeologiyasiga moslash;

3) original tilining frazeologiyasini aynan tarjima qilish.

Tarjimada orginalning milliy xususiyati va avtorning uslubini aks ettirishning ahamayati katta. SHunda asoslanib, ba`zi olimlar asardagi maqol va matallarni xuddi “o’ziday” tarjima qilishni tavsiya etadilar.

Masalan, “Iskusstvo perevoda” nomli asarining avtori K. Chukovski shunday fikrni ilgari suradi.

“Chet til maqollari va matallarni ularning o’zbek tilidagi muqobillari bilan almashtirmasdan balki, iloji boricha so’zma-so’z tarjima qilinsa, intilish kerak. Chunki xalq maqollarning qimmati ham shundagi ularda xalqning tug’ma xususuyati, fikrlashining milliy uslubi o’z ifodasini topgan bo’ladi.

Ba`zi tillarda shunday maqol va matallar borki, ulardan kelib chiqadigan hikmat hijjalab qilingan tarjima ichidagi so’zlarida o’z in’ikosini topmaydi. Ana shunday maqol va matallar juda ko’pdir. SHunday qilib, boshqa tillardagi ko’plab maqol va matallar idiomalarda aks etgan hikmatni ularning ona tilimizdagi muqobillari bilan almashtirish vositasidagina ro’yobga chiqarish mumkin.

Masalan: Happiness takes no account of time. .

• Baxtiyorlar vaqtga qaramas

  
  

• baxtlilar vaqtim kutmas

  
  

Darhaqiqat boshqa xalqning maqol yoki matallarni so’zma-so’z tarjima qilishida g’oyat mohirlik va ehtiyotkorlik talab qlinadi. Aks holda boshqa xalqning milliy tafakkur taxlitini aynan aks ettiraman deb, maqolni quruq gapga, matalni esa suyuq birikmaga aylantirib qo’yish hech gap emas.

Ma`lumki, har bir xalqning o’z e`tiqodi, psixik va o’ziga xos xususiyalari bor uning o’ziga xos antastik obrazlari turli-tuman ko’chma ma`noli birikmalari uchun asos qilib olingan timsollar bor. Maqolning chuqur mazmuni uning formasi bilan vobastadir. Boshqa tilga ko’chirgan esa formasi emas, balki faqat mazmunigina ko’chadi xolos. O’ziga xos formadan so’z yoki obrazning o’z tilida anglatgan mazmunidan xolos bo’lib qolgan maqol va matal boshqa xalq nazarida shu maqollarni yaratgan xalqning donishmandligidan darak berish o’rniga uning tafakkur taxliti to’g’risida aksincha yomon taassurot qoldiradi.

Masalan:

-Nothing stings like the truth.

-Haqiqat qilni qirq yorar.

-Pravda glaza kolet.


XULOSA

Ushbu malakaviy ish tilshunoslikning dolzarb mavzularidan biri “maqol va matallarning tarjimada aks ettirishi”ga bag’ishlangan bo’lib ishning asosiy maqsadi-maqol va matallarning ingliz tilidan o’zbek tilidagi tarjimadagi mohiyatini anglab etish va shakllanish jarayonini ochib berishdir.

Malakaviy ish 3 ta bob, hamda 7 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. Ilova qimlaridan iborat bo’ladi.

Ushbu tadqiqot jarayonida men quyidagi 1 xulosalarga keldim.

-Asosiy masalaning o’rganilishi tarixida qaysi olimlar bu mavzuda ish qilganliklari,, maqollar va matallar qanday kelib chiqqanligi haqida fikr yuritildi;

-Maqol va matallarning tasnifi, ya`ni tilda qabul qilingan ob`ektlari. Ularning turlari haqida fikr yuritildi;

-Tarjimashunoslikka oid fikrlar ularning qo’llanish xususiyatlari to’g’risida fikrlar olg’a surildi.

-Maqol va matallar tarjimasiga oid muhim shart-sharoitlar o’rganiladi.

-Malakaviy ishning ob`ekti sifatida qiyoslanadigan tillar tipologiyasi olinadi.

Hozirgi kunda mamlakatimizda ushbu mavzu yuzasidan etarlicha tadqiqot ishlari olib borilmagan. Deyarli hech qanday yangilik ham yaratilmagan. Maqol va matallarni o’zga tillrga to’g’ri keladigan muqobilini topa bilish ularni tarjima qilayotganda shakl va mazmun birligiga alohida ahamiyat berish. Tarjima jarayonida maqollarning milliyligini saqlab qolish va hokazolar tilshunoslikning oldida turgan dolzarb muammolardan biridir.

Men ishni yozish jarayonida oz bo’lsada, yuqoridagi muammolarni ochib berishga harakat qildim.

Ushbu, mavzuni yoritishda turli olimlarning asarlaridan. Ularning maqollar tarjimasi xususidagi fikrlaridan foydalandim.

Ishning ikkinchi qismida maqol va matallarning bir-biridan farqi tarjima jarayonidagi ularning xususiyatlari, tarjima qilish usullari haqida fikr yuritildi.

Malakaviy ishni yozishda men qiyosiy tipologik metoddan foydalandim.

Ishning ilmiy-amaliy ahamiyati shundan iboratki, undan dars jarayonlarida qo’shimcha material sifatida foydalanish mumkin, bundan tashqari ishdan metodika darslarida ham foydalansa bo’ladi. CHet tildagi biron bir iborani olib, uni ona tilidagi muqobili bilan taqqoslash ularning ongini oz bo’lsada o’sishiga yordam beradi.

O’ylaymanki, malakaviy ish o’quvchilarning maqol va matallarning tarjimasi xususidagi tushunchalarni biroz bo’lsada kengayishiga sabab bo’ladi.

8. Abdushukurov B.B. “XI-XIV asr turkiy yozma manbalar tilidagi zoonimlar”.

9. Bafoev B. “Ko’hna so’zlar tarixi”.

10. Begmatov A. “Hozirgi o’zbek adabiy tilining leksik qatlamlari”.

11. Berdiyarov X. Rasulov R. “O’zbek frazeologiyasidan materiallar”.

12. Yo’ldashev B. “O’zbek frazeologiyasidan materiallar”.

13. Jo’raev K. “Tarjima san`ati”.

14. Kamol F. “O’zbek tili leksikasi”.

15. Yo’ldoshev B. Doniyorov X. “Adabiy til va badiiy stil”.

16. Musaev Q. “Badiiy tarjima va nutq madaniyati”.

17. Mukarramov Z. “Hozirgi o’zbek adabiy tilining ilmiy stili”.

18. Muxtorov J. Tursunov .“ Hozirgi o’zbek adabiy tili”.

19. Muhammedov D. SHkramova K. “O’zbek tili”.

20. Mamatov A.E. “O’zbek tili frazeologizmlarining shakllanish masalalari”.

21. Ismatullaev X. “Inglizcha matal va idiomalar”.

22. Rabbonaqulov X. “O’zbekistonda tarjimashunoslik taraqqiyoti”.

23. Siddiqov Yo. “Qanotli so’zlar, maqollar, matallar, hikmatli so’zlar”.

24. Sobirov M. “Majoziy iboralarning tarjimada qayta yaratilishi”.

25. Salomov G’. “Rus tilidan o’zbekchaga maqol, matal va idiomalarni tarjima qilish masalalari”.

26. Salomov G’. “Tarjima nazariyasi asoslari”.

27. “Salomov G’. “Tarjima nazariyasiga kirish””.

28. “Ruscha-o’zbekcha” frazeologik lug’at. Sodiqova M.

29. “Salomov G’. “Til va tarjima”.

30. “O’zbek tilining izohli lug’ati”.

31. “O’zbek terminologiyasida leksik qatlamlar”.

32. Xojiev, Axmedov. “O’zbek tili leksikologiyasi”.

33. Salomov G’. “Tarjima tashvishlari”.

34. SHaripov J. “Badiiy tarjima va mohir tarjimalar”.

35. Usmonova SH.R. “ O’zbek va turk tillarida somatik frazeologizmlar”.

36. Hakimov R.M. “O’zbek tilida sodda gap qolipli frazeologizmlarning zaruriy birikuvchanligi”.

37. Vinogradov V.V. «Osnovno`e ponyatie russkoy frazeologii kak lingvisticheskoe distsiplino`».

38. Ashukin I.S. Ashukina «Kro`lato` slova».

39. Jukov V.P. «Semantika frazeologicheskix oborotov».

40. Komissarov V.N. «Posobie po perevodu s angliyskomu yazo`ku na russkogo yazo`ka».

41. Komissarov V.N. «Praktikom po perevodu s angliyskogo yazo`ka na russkiy».

42. Komissarov V.N. «Slovar’ antonima sovremennogo angliyskogo yazo`ka».

43. Komissarov V.N. «Teoriya perevoda».

44 Komissarov V.N. «Lingvistika perevoda».

45. Kolmenz V. «Vo`bor slov».

46. Kolmenz V. «Kniga angliyskix idiom» (a book of English idioms).

47. Kopilenko M.M. Popozova Z.D. «Ocherki po ocherki frazeologii».

48. Moroxovskiy A. «Stilistika angliyskogo yazo`ka».

49. Maxmordi. «Idiomo` angliyskogo yazo`ka».

50. Smit P. «Frazeologiya angliyskogo yazo`ka».

51. Teliya V.D. «CHto takoe frazeologiya».

45. YArashev B. «Slovar’-spravochnik po russkoy frazeologii».

46. Soloduxo e.M. «Teoriya frazeologicheskogo sblijeniya».

47. SHanskiy N.M. «Frazeologiya sovremennogo russkogo yazo`ka».

48. SHmelev D.N. «Slovo i obraz 1964».

49. Makovskiy. N.M.«Angliyskoe dialektologiya».

50. Makovskiy. N.M.«Angliyskoe etimologiya».

51. «Slovo i obraz».

52. «slovar’ upotrebitel’no`x angliyskix poslovits».

53. «Iz istorii slov i slovarey» ocherki po leksikologii i leksikografii.

54. Polivanov E.D. «Vvedenie v yazo`koznanie».

55. Belevanov E.D. «stat’ya po obhemu yazo`koznaniyu».

56. Rayzenzon M.I. «Lektsii ob obhey i russkoy frazeologii».

57. Sholokov M. «Soprovihenna narodnoy mudrosti, vvodnaya stat’ya k sborniku posloven russkogo yazo`ku».

58. Tolstoy S.S. «Osnovo` perevoda s angliyskogo yazo`ka na russkiy».

59. «Uzbekskie poslovitso` i pogovorki» perevod Evgeniya CHerneevskogo i Vaxoba Ro’zimatova.

60. Reformatskiy A.A «Lingvisticheskie voproso` perevoda».

61. Romanskiy A.YA. «Frazeologizmo` s chislitel’no`mi juri…».

62. Siddiq Sanjar. «Adabiy tarjima san`ati».

63. Rustamov N. “Tarjimalar u haqida yana bir-ikki og’iz so’z”.