I-bo‘lim. O‘zbekistonning tabiiy iqlim sharoitlari

1.2.O‘zbekistonning geologik va gidrogeologik sharoitlari 

1.2.1. Geologik tuzilishi

,

 sizot suvlarining gidrodinamik                               

mintaqalari bo’ycha tavsifi 

O‘zbekiston  hududi  tekislik,  tog‘lik  va  tog‘  oralig‘i  cho‘kmalaridan  iborat. 

Tog‘ massivlari Tyanshan burmali sistemasining g‘arbiy chekkasi bo‘lib, ko‘pgina 

tadqiqotchilarning  fikriga  ko‘ra,  uning  aksariyat  qismi  Ural-Oxota,  qolgani  Alp-

Himolay  burmali  mintaqasiga  mansub.  Tyanshanning  O‘zbekiston  hududidagi 

geologik  tuzilishida  tog‘  jinslarining  ikkita  megakompleksi  ishtirok  etgan.  Tog‘ 

tuzilmalaripi  tashkil  etgan  quyi  megakompleks  proterozoy  va  paleozoy  yoshidagi 

murakkab dislokatsiyalangan cho‘kindi, metamorfik va magmatik jinslardan iborat. 

Yuqorisi mezozoy va kaynozoyning genetik har xil bo‘lgan, aksar tekisliklarda, tog‘ 

oralig‘i  vodiylari,  botiqlar  hamda  kichikroq  ko‘tarilmalarda  tarqalgan 

yotqiziqlaridir.  O‘zbekiston  hududida  O‘rta  va  Janubiy  Tyanshan  jinslari  yer 

---

yuzasiga  chiqib  qolgan.  Ularning  qoplama-burmali  sistemasida  yer  po‘stining 

tokembriydan  perm  davrigacha  bo‘lgan  evolyupiyasini  aks  ettiruvchi  turli 

geodinamik muhitning hosilalari ishtirok etadi [3]. 

Tyanshanning  geologik  tuzilishidagi  o‘ziga  xoslik  shundaki,  hududning 

geologik  rivojlanishida  uning  mezozoygacha  va  mezokaynozoy  davri  tarixida 

keskin farq mavjud. Tog‘ inshootlari, asosan, okean havzalari doirasida shakllangan 

tokembriy  va  paleozoy  yotqiziqlaridan  tuzilgan.  Keyinchalik  takrorlangan  bir 

qancha  tektonik  jarayonlar  natijasida  kontinental  va  okean  osti  yer  po‘sti  jinslari, 

turli  davrlarda  mavjud  bo‘lgan  orollar  yoyi  majmualari  jinslarining  qorishuvilgan 

Tyanshanning  yer  po‘sti  qalinligi  55  km.  li  murakkab  geterogen  strukturaga 

aylangan. 

O‘rta  Tyanshan  O‘zbekistonning  shimoliy-sharqida  joylashgan  va  Ugom, 

Sandalash,  Piskom,  Chatqol  va  Qurama  tizmalarini  o‘z  ichiga  oladi.  Quyi 

toshko‘mir yotqiziqlari Piskom, Ugom, Chatqol tizmalari, Pistalitov, Xonbandi va 

Nurota tog‘larining shimoliy etaklarida keng tarqalgan. 

O‘rta  toshko‘mir  davrida  O‘rta  Tyanshan  hududida  (Mo‘g‘ultov,  Qurama, 

Chatqol,  Piskom  va  boshqa  tizmalar)  diorit-monsodiorit-granodiorit-adamellit 

tarkibli intruziyalar shakllangan. Yirik va murakkab strukturali Qurama. Qoramozor, 

Chatqol va boshqa massivlar aynan shulardan tuzilgan. Keyinroq Qurama hududida 

vulkanizm rivojlangan. 

Tyanshan  O‘zbekistan  hududida  Sulton  Uvaystog‘,  Bo‘kantov,  Tomditov, 

Ovminzatov-Beltov, Quljuqtov, Nurota, Molguzar tog‘lari, Turkiston va Zarafshon 

tizmalari,  Zirabuloq-Ziyovuddin  tog‘lari,  Chaqilikalon,  Hisor  tizmasi,  Janubiy 

Farg‘onani  o‘z  ichiga  oladi.  U  mazkur  hududlarda  turli  davrlarda  mavjud  bo‘lgan 

qadimiy  havzalarning  okean  osti  yer  po‘sti  qoldiqlari  va  siyalik  qobiqchi 

mikrokontinentlar bo‘laklari, shuningdek, granitoid mintaqalarning vulkaniq-plutonik 

va kollizion jinslaridan tashkil topgan. 

Tyanshan strukturalari tokembriy va paleozoy jinslaridan tuzilgan. Tokembriy 

kesimida  metamorfizm  jihatdan  bir-biridan  keskin  farqlanuvchi 2 ta majmua ajralib 

turadi.  Quyisi  radiologik  aniqlangan  yoshi  1600-1700  va  1750  mln.  yoshga  teng 

---

gneys; plagio-gneys; biotitli, kordierit-sillima-nitbiotitli va boshqa kristalli slanetslar; 

kvarsit  va  amfibolitlardan  iborat  siyalik  tarkib  bilan  harakterlanadi.  Yuqori 

tokembriy  majmuasi  Qizilqum  va  Nurota  tog‘larida  topilgan.  U  kechkiproterozoy 

paleohavzasining  rivojlanish  bosqichiga  taalluqchi  vulkanogen-kremniyli-karbonat 

yotqiziqlardan  tuzilgan.  Kembriy  boshlarida  Turkiston  okean  havzasining  sayoz 

passiv chekkalarida karbonat va terrigen-karbonat cho‘kindilar to‘plangan. 

Yerlarni  melioratsiya  qilish  nuqtai  nazaridan,  sug‘orish  va  zax  qochirish 

obyektlari  gidrogeologik  sharoitlarining  omillari  va  ko‘rsatgichlariga  quyidagilar 

kiradi:  sizot  suvlarining  yotish  chuqurligi,  minerallashuvi,  rejimi,  balansi  va 

umumiy gidrokimyoviy sharoiti. 

Quydagi 1.2.1- jadvalda sizot suvlarining gidrodinamik mintaqalari bo’ycha 

tavsifi keltirilgan. 

 

1.2.1- jadval. Sizot suvlarining gidrodinamik mintaqalari 

Mintaqa 

lar 

Mintaqalar tavsifi

 

Sizot 

suvlari 

oqimlari 

turlari 

Yer osti 

suvi 

oqimining 

qiymati, 

mm/yil 

Sizot 

suvlarining 

asosiy 

minerallash

ganligi, g/l 

Sizot 

suvlarini 

asosiy 

yotish 

chuqur 

ligi, m 

Sizot 

suvlarining 

tuproq 

hosil 

boʼlish 

jarayoni 

dagi 

ahamiyati 

Geomorfologik 

sharoit 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

1.  Kuchli 

(jadal) 

drenajlan

gan yerlar 

Turli 

tezlikda 

xarakatlan

uvchi  sizot 

suvlarining 

chuqur 

joylashgan 

oqimlari 

Gilli 

yotqiziqlar

da 

100-

300 

dan 

500-700 

shagal 

jinslarida 

Barcha 

iqlim 

sharoitlarid

a 

o‘ta 

chuchuk  va 

chuchuk 

>50-10 

(tabiiy 

sharoitd

a 

va 

sug‘oril

adigan 

yerlard

a) 

Ishtirok 

etmaydi, 

tuproqlar 

avtomorf 

Tog‘  oldi  shleyflari 

va 

tashilish 

konuslarining 

yuqori 

qismlari; 

chuqur 

o‘yilgan 

togʼoldi  tekisliklari 

va 

allyuvial 

tekisliklar, 

baland 

daryo  oldi  zinalari, 

gili 

tuproqlardan 

tashkil topadi. 

 

 

1.2.1- jadvalning davomi. 

---

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

2. 

Drenalang

an yerlar 

>100-200 

mm/kun 

tezlikda 

harakat 

qiluvchi 

sizot 

suvlari 

oqimi 

300-500 

Barcha 

iqlim 

sharoitlarid

a 

o‘ta 

chuchuk  va 

chuchuk 

Turli 

xil 

sug‘oril

adigan 

yerlard

a  0-4,  ; 

gumid 

viloyatl

arda  3 

metrda

n 

chuqurr

oq 

Sizot 

suvlari  yer 

yuziga 

yaqin 

joylashgan

da 

tuproqlarn

i 

botqoqlani

shiga  olib 

keladi. 

Аllyuvial terrasalar, 

tashilish 

konuslarida  yer  osti 

suvlarini  yer yuziga 

chiqishi; 

kichik 

yopqich 

qatlamli 

gili  tuproqlar  bilan 

shag‘allardan 

tashkil topadi. 

3. 

Kuchsiz 

drenajlan

gan 

yerlar. 

Tezligi  25-

100 

mm/kun 

bo‘lgan 

sekinlashg

an 

sizot 

suvlari 

oqimlari 

150-300 

Gumid 

iqlimli 

sharoitda 

chuchuk, 

arid  iqlimli 

sharoitda 

kuchsiz 

minerallash

gan  

Turlich

a, 

sug‘oril

adigan 

yerlard

a  0  dan 

3, 

4 

gacha; 

gumid 

viloyatl

arida 

1,5-.  

Yer 

yuziga 

yaqin 

joylashgan

da 

tuproqlar 

botqoqlan

adi; 

arid 

iqlimli 

sharoitda 

kuchsiz 

shoʼrlanad

i. 

O‘rta 

va 

pastki 

daryo 

terrasalari; 

tashilish konusining 

o‘rta 

qismlari. 

Qalinligi  5-  gacha 

gilli  tuproq  bo‘lgan 

qumli 

shag‘alli 

jinslardan iborat. 

4. 

O‘ta 

kuchsiz 

drenajlan

gan 

yerlar. 

Tezligi  5-

25 mm/kun 

boʼlgan 

o‘ta 

sekinlashg

an 

sizot 

suvlari 

oqimlari 

50-150 

Gumid 

iqlimli 

sharoitda 

chuchuk  va 

arid  iqlimli 

sharoitda 

minerallash

ganligi 

ko‘tarilgan 

suvlar, 

minerallash

ganlik 

cho‘l 

mintaqasid

a 

sahroga 

tomon ortib 

boradi. 

Turli 

xil 

sug‘oril

adigan 

yerlard

a  0  dan 

2- 

gacha; 

gumid 

viloyatl

arda  

<1,0-.     

Yer 

yuziga 

yaqin 

joylashgan

da 

tuproqlar 

botqoqlan

adi; 

arid 

iqlimli 

yerlarda 

tuproqlar 

sho‘rlaydi. 

Keng 

daryo 

terrasalari, 

suv 

ayirgich  tekisliklar, 

o‘yilmagan  tog‘oldi 

tekisliklari, 

daryolarni  subaeral 

deltalari, 

tashilish 

konuslarining cheka 

qismlari, 

konus 

oralig‘i  pastliklari, 

ko‘l, ko‘l-muzlik va 

morena 

yassi 

tekisliklari; 

qum 

yoki 

qum-gilli 

jinslar tagida yotgan 

qalin 

gili 

tuproqlardan tashkil 

topadi. 

 

1.2.1- jadvalning davomi. 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

---

5. 

Oqimsiz 

yerlar 

Sizot 

suvlari 

havzasi, 

tezligi  <5 

mm/kunSi

zot  suvlari 

havzasi, 

tezligi  <5 

mm/kun  

<50 

Gumid 

iqlimli 

sharoitda 

chuchuk  va 

arid  iqlimli 

sharoitda 

minerallash

ganligi 

ko‘tarilgan 

suvlar, 

minerallash

ganlik 

cho‘l 

mintaqasid

a 

sahroga 

tomon ortib 

boradi. 

Turli 

xil 

sug‘oril

adigan 

yerlard

a  0  dan 

1- 

gacha; 

gumid 

viloyatl

arda  

<0,5-.     

Yer 

yuziga 

yaqin 

joylashgan

da 

tuproqlar 

botqoqlan

adi; 

arid 

iqlimli 

yerlarda 

tuproqlar 

sho‘rlaydi. 

Daryolarni  hozirgi 

zamon  va  qadimgi 

dengiz 

oldi 

deltalari, 

dengiz 

oldi 

pastliklari, 

daryolarni  subaeral 

deltalari,  yassi  suv 

ayirg‘ich tekisliklari 

morena  va  ko‘l-

muzlik  tekisliklari; 

mayda qumlar, gilli-

qumli 

yotqiziqlar 

tagida  yotgan  gilli 

tuproqlar 

va 

gillardan 

tashkil 

topadi.