I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

nish masofasi deb ataladi.
  
Nyutonning birinchi qonuni
Nyuton  o‘zidan  oldin  yashab  ijod  etgan  olimlarning 
xulosalariga, o‘zining kuzatish va tajribalari natijalariga 
asoslanib,  inersiya  qonunini  quyidagicha  ta’rifladi:
Jismga kuch ta’sir etib, uni tinch yoki to‘g‘ri 
chiziqli tekis harakat holatidan chiqarmagun­
cha, u shu holatini saqlaydi. 
Bu qonun Nyutonning birinchi qonuni deb ataladi. 
Uni  boshqacha  ta’riflash  ham  mumkin:
Agar jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa, u doimiy bir xil tez­
likda harakat qiladi yoki o‘zining tinch holatini saqlaydi.
Ipga osib qo‘yilgan sharchaga Yer tortish kuchi 
→
F
1
 ta’sir etib, pastga 
tushirishga harakat qilsa, ip 
→
F
  2
 kuch bilan
 
uni tepaga 
tortib,  tushib  ketishiga  yo‘l  qo‘ymaydi  (63-rasm).  Nati-
jada sharcha osilgan holda tinch turadi. Agar ip uzib 
yuborilsa, jism pastga tushib ketadi. Bu yerda 6-betda 
keltirilgan Ibn Sino 
ning ishkomning qulashi haqidagi 
misolini eslash o‘rinli. Ya’ni ishkom unga ta’sir etuvchi 
ikkita kuching tengligi sababli muvozanatda turgan edi. 
Yuqoriga ko‘tarib turuv chi ustun ta’siri
 
olib tashlangani-
da esa og‘irlik kuchi ta’sirida ishkom harakatga keldi va 
qulab tushdi.
63­rasm. Kuchlar 
muvozanati
F
→
1
F
→
2
Isaak Nyuton

---

75
IV bob. Harakat qonunlari
Demak, ta’sir etuvchi kuchlar muvozanati, ya’ni 
ular ning vektor yig‘indisi no‘lga teng bo‘lgan ho-
latda ham jism o‘zining tinch holatini yoki to‘g‘ri 
chiziqli tekis harakatini saqlaydi. 
Nyutonning  birinchi  qonunini  quyidagicha  tu-
shuntirish  mumkin:
1. Tinch holatda turgan, ya’ni υ  =  0  bo‘lgan 
jismga boshqa jismlar ta’sir qilmaguncha, u o‘zi-
ning tinch holatini saqlaydi. Bu jism boshqa jismlar 
ta’sir etgandagina harakatga kelishi mumkin. 
Masalan, maydonda tinch turgan to‘pga bosh-
qa  jism  –  futbolchining  oyog‘i  ta’sir  etmaguncha, 
u o‘zining tinch holatini saqlaydi (64-rasm). To‘p 
tepilsa, ya’ni unga biror jism ta’sir etsa, uning 
tinch holati buziladi va u harakatga keladi. 
Xuddi  shunday,  tinch  turgan  vagonga 
boshqa jism – teplovoz ta’sir etmaguncha, 
u jo yidan qo‘zg‘almaydi.
2. Jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa, 
u o‘zining to‘g‘ri chiziqli tekis harakatini 
saqlaydi. 
Masalan, to‘p tepilganda u υ
o
 bosh-
lang‘ich tezlik oladi. To‘p yerga nisbatan bur chak ostida υ
o
 o‘zgarmas 
tezlik bilan to‘g‘ri chiziqli harakat qilishi kerak edi. 
Lekin to‘p Yerning tortishish kuchi va havoning qarshiligi ta’sirida egri 
chiziqli harakat qiladi (65-rasm).