I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Muayyan sharoitda o‘lchami va shakli hisobga olinmasa ham
bo‘ladigan jism moddiy nuqta deb ataladi.
 

---

15
I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar
Uzunligi  4  m  bo‘lgan  avtomobilning  10  km  masofani  bosib  o‘tishdagi 
harakatini o‘rganishda uni moddiy nuqta deb qarash mumkin. Chunki avto-
mobil  bosib  o‘tadigan  masofa  uning  uzunligidan  2500  marta  katta.  Shu 
singari,  samolyotning  uzoq  masofaga  parvozi  qaralayotganda,  uni  moddiy 
nuqta  deb  hisoblash  mumkin.  Aynan  bir  jism  bir  holda  moddiy  nuqta  deb 
qaraladi, boshqa holda esa uni moddiy nuqta deb qarab bo‘lmaydi. Masalan, 
o‘quvchi  maktabga  bora yot ganida  uyidan  1  km  masofani  bosib  o‘tsa,  bu 
harakatda  uni  moddiy  nuqta  deb  qarash  mumkin.  Lekin  shu  o‘quvchi  uy 
ichida  ertalabki  gimnastika  mashq larini  bajarayotganida,  uni  moddiy  nuqta 
deb  bo‘lmaydi.  Kitobni  sumkadan  olib  stolga  qo‘yish  jarayonini  rasmda 
ifodalashda  kitobni  qaysi  tomoni  bilan  qo‘yganligimizni  ko‘rsata  olamiz. 
Lekin  maktabga  olib  ketilayotgan  kitob  chizmada  juda  kichkina  nuqta 
sifatida  tasvirlanadi.  Bu  holda  uni  moddiy  nuqta  deb  olish  mumkin. 
Moddiy  nuqta  tushunchasidan  harakatlanayotgan  jism  o‘lchami  bosib 
o‘tilgan masofaga nisbatan juda kichik bo‘lgan holdagina emas, balki tahlil
qilinayotgan jism o‘lchami unga nisbatan qaralayotgan boshqa bir jismgacha
bo‘lgan  masofaga  nisbatan  juda  kichik  bo‘lganida  ham  foydalaniladi.  Yer 
sharining  o‘lchamlari  juda  katta.  Lekin  Yer  sayyorasining  Quyosh  atrofida 
aylanishi o‘rganilayotganda, ular orasidagi masofa yanada kattaligi sababli, 
Yerni  moddiy  nuqta  deb  qarash  mumkin.
Trayektoriya
Dos kaga bo‘r bilan chizganda, qorli yo‘lda 
avtomobil yurganda, osmondagi tosh bo‘la    -
gi  –  meteor  atmosferadan  o‘t ganda,  ular 
iz  qol diradi  (9-rasm).  Bo‘r,  avtomobil  va 
meteor ning  qoldirgan  izi  ularning  ha rakat 
trayektori yasidir.
Jismlar  o‘z  hara katida  har  doim  ham  iz 
qoldiravermaydi.  Masalan,  osmon da  uchayot   -
gan  meteor  iz  qol dirsa,  tramplindan  sakrayotgan  sportchi  esa  iz  qo l    dirmay   -
di.  Sportchi,  to‘p,  odam,  mashina,  qush  va  samolyotlarning  o‘z  harakati 
davomida  izi  ko‘rinmasa-da,  ularning  izini  uzluksiz  chiziq  deb  tasavvur 
qilish  mumkin.