'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

Tayanch  iboralar. 
Ikki qavat membrana,  mitoxondriya,  plastida­
lar.
1.  Eukariot  hujayralarning  ikki  membranali  organoidlari.
Mitoxondriyalar  hamma  hayvon  va  o ‘simlik  hujayralari  uchun  xos, 
plastidalar  faqat  fotosintez jarayoni  amalga  oshuvchi  o ‘simlik hujay­
ralarida  uchraydi.
Ushbu  organoidlar  tuzilishidagi  umumiylik  belgilardan  biri  sito- 
plazmadan  ikkita  — tashqi  va  ichki  membrana  bilan  chegaralanganli- 
gidir.  Shuning uchun mitoxondriya va plastidalarda ikkita bo‘shliqqa: 
birinchi si  tashqi  va  ichki  membranalar  orasidagi,  ya’ni  membran- 
alararo  bo‘shliq,  ikkinchisi  ichki  membrana  bilan  chegaralangan 
asosiy  matriksiga  ega.  Umimiylikni  tashkil  etuvchi  ikkinchi  belgi 
ichki  membranalari  burmalar,  xaltachalar  ichki  matriksga  yo‘nalgan 
bo‘rtmalarni  hosil qilishi.  Funksional jihatdan  ikkalasi  ham  energetik 
jarayonlami  amalga  oshiruvchi  organoidlardir.
Mitoxondriyalarni  o ‘rganish  tarixi  1850  yilda  boshlanib  shu  yili 
Kelliker  hasharotlarda  ularni  ko‘rib  sarkosomalar  deb  nom  beradi 
(hozirgi  kunda  bu  atama  muskul  to ‘qimasining  mitoxondriyalar  uc­
hun  ishlatiladi),  1890  yilda  R.Altman  bu  tanachalarning  fuksin  bi­
lan  maxsus  bo‘yalish  usulini  ishlab  chiqib,  ularga  bioblastlar  deb 
nom  beradi  va  ularning  o ‘zidan  ko‘payish  xususiyatga  ega  ekanligi 
g ‘oyasini  ilgari  suradi.  1898  yilda  K.  Benda  ularni  mitoxondriyalar 
deb  nomlaydi,  Mixaelis  esa  mitoxondriyalarning  hujayradagi  oksid- 
lanish  jarayonlari  bilan  bogiiqligini  aytadi.  0 ‘simlik  hujayralarida 
mitoxondriyalarni  1904  yilda  Meves  aniqlaydi.
Hujayradagi  mitoxondriyalar  yigindisi-xondriom deyiladi.  Mi­
toxondriyalar  shakli  jihatidan  granulyar  va  ipsimon  tuzilishga  ega. 
Shakli  va oicham i  doimiy hisoblanmaydi.  O 'rtacha olganda kengligi
71

---

0.5mkm  uzunligi  esa  ipsimon  shakllarida  7-10  mkmni  tashkil  etadi. 
Bitta hujayradagi  soni  bir  nechtadan  bir  necha  yuz  va  mingtani  tash­
kil  etadi.  Hayvon  hujayralariga  nisbatan  o ‘simlik  hujayralarida  mi- 
toxondriyalar  soni  kamroq  b o iadi,  chunki  ular  bajaradigan  vazifan- 
ing  bir  qismini  o ‘simliklarda  plastidalar bajaradi.
Anaerob  muhitda  yashovchi  ichak  entoamyobalarida  va  ba’zi 
parazit  sodda  hayvonlarda  mitoxondriyalari  boim aydi.
Ba’zi  hujayralarda mitoxondriyalar bir-biri  bilan  qo‘shilib,  gigant 
mitoxondriyalarni-  xondriosferalarni  hosil  qiladi.  Masalan,  spenniy- 
lar  hujayrasida  gigant  mitoxondriyalar xivchini  atrofida joylashadi.
Asosiy  vazifasi  oziq  moddalar  tarkibidagi  kimyoviy  b o g ia m i 
makroergik  fosforli  ATF  bog‘larga  aylantirish  bo‘lgani  uchun  hu- 
jayrada  ATF  sarfi  bilan  b o g iiq   joylarda  uchraydi.  Masalan,  skelet 
mushaklarida  miofibrillarda,  xivchini  va  kiprikchalari  bo‘lgan  hujay­
ralarda  xivchinlaming  birikishi  asosida  to‘dalanib,  ularning  harakati 
uchun  zarur  bo‘lgan  energiyani  hosil  qiladilar.  Nerv  hujayralarida 
nerv  impulsinig  uzatilish joyida-  sinapslarda joylashadilar.