Hududning eksport salohiyatini rivojlantirishning zaruriyati, o’ziga xos xususiyatlari

Tarkibi	Mln. АQSh dollari				Jamiga nisbatan %da
2018 yilga nisbatan oʼsishi, %
Jami	MDH davlatlari	Boshqa davlatlar		Jami	MDH davlatlari		Boshqa davlatlar	Jami	MDH davlatlari			Boshqa davlatlar
Жами	17901,7	6364,8		11536,9	100,0	100,0	100,0		128,0		127,2	128,4
shu jumladan:
Paxta tolasi	281,6	1,3		280,4	1,6	0,0	2,4		126,8		39,2	128,1
Oziq-ovqat mahsulotlari	1517,5	960,9		556,6	8,5	15,1	4,8		138,2		131,5	151,6
Kimyo mahsulotlari va buyumlari	876,9	405,8		471,1	4,9	6,4	4,1		96,9		106,6	89,8
Energiya manbalari va neft mahsulotlari	2524,9	1403,0		1121,9	14,1	22,0	9,7		94,7		118,6	75,6
Qora metallar va undan tayyorlangan buyumlar	349,6	102,8		246,8	2,0	1,6	2,1		109,1		2,4 м.	88,9
Rangli metallar va undan tayyorlangan buyumlar	951,3	153,3		798,0	5,3	2,4	6,9		111,7		143,4	107,2
Mashina va asbob-uskunalar hamda ularning qismlari	451,4	307,0		144,3	2,5	4,8	1,3		2,1 м.		2,1 м.	2,3 м.
To’qimachilik mahsulotlari	1626,6	815,1		811,5	9,1	12,8	7,0		125,1		114,2	138,3
Oltin	4918,3	-		4918,3	27,5	-	42,6		169,0		-	169,0
Xizmatlar	3560,2	1850,9		1709,3	19,9	29,1	14,8		116,0		121,2	110,8
Boshqalar	843,5	364,8		478,7	4,7	5,7	4,1		194,2		2,2 м.	179,0

Soʼnggi uch yil davomida eksport dinamikasida tarkibiy oʼzgarish kuzatildi. Jumladan, qimmatbaho metallar va meva-sabzavot mahsulotlarining ulushi 1,5 foiz punktga, energiya tashuvchi va neft mahsulotlari ulushi 1,3 foiz punktga, qora metal va buyumlari 0,8 foiz punktga, xizmatlar 0,2 foiz punktga, toʼqimachilik mahsulotlari 0,1 foiz punktga oshdi.

Аksincha, qimmatbaho metallar, meva-sabzavot mahsulotlari hamda energiya tashuvchi va neft mahsulotlarining ulushi sezilarli oshishi hisobiga qolgan tovar guruhlari boʼyicha ulushida pasayish kuzatilgan.

3-jadval

Eksport tarkibi dinamikasi¹⁴

(yanvarь-dekabrь, % da)

Tarkib	2017 y.	2018 y.	2019 y.
Jami	100,0	100,0	100,0
shu jumladan:
Paxta tolasi	3,8	1,6	1,6
Oziq-ovqat mahsulotlari	7,0	7,8	8,5
Kimyo mahsulotlari va buyumlari	7,0	6,5	4,9
Energiya manbalari va neft mahsulotlari	12,8	19,1	14,1
Qora metallar va undan tayyorlangan buyumlar	1,2	2,3	2,0
Rangli metallar va undan tayyorlangan buyumlar	6,1	6,1	5,3
Mashina va asbob-uskunalar hamda ularning qismlari	2,8	1,5	2,5
To’qimachilik mahsulotlari	9,0	9,3	9,1
Oltin	26,0	20,8	27,5
Xizmatlar	19,7	21,9	19,9

2021 – 2023-yillar prognozi bo’yicha tuzilgan xatarli stsenariyda mamlakatimizda iqtisodiy oʼsish surʼatlari tiklanishining nisbatan sekin kechishi, ishlab chiqarishning potentsial darajasiga 2023 yilning ikkinchi yarmida erishilishi, ishlab chiqarish tafovutining yopilishi maʼlum muddatga choʼzilishi prognoz qilinmoqda.

Mazkur stsenariyda, 2021-2022 yillarda iqtisodiy oʼsish va investitsion faollikni qoʼllab-quvvatlashning asosiy omili davlat byudjeti, tashqi qarz mablagʼlari va markazlashgan jamgʼarmalar tomonidan moliyalashtiriladigan mablagʼlar hisoblanadi.

Xatarli stsenariy boʼyicha YaIMning 2021 yil yakunlari boʼyicha real oʼsishi 0-1,5 foizni, 2022 yilda 3-4,5 foizni tashkil etishi, shuningdek, 2023 yilga borib esa 5-6 foizgacha tezlashishi prognoz qilinmoqda.

Pandemiya va unga qarshi kurash boʼyicha karantin choralari iqtisodiyotda daromadlar qisqarishiga, oʼz navbatida, uy xoʼjaliklari xarajatlari hajmi va tarkibiga ham oʼz taʼsirini koʼrsatadi. 2021 yilda ushbu xarajatlarning 0,5-1,5 foizga, 2022 yilda esa 1-2,5 foizga oʼsishi prognoz qilinmoqda. 2023 yilga kelib xarajatlar dinamikasida tiklanish kuzatilib, oʼsish koʼrsatkichlari 3,5-5 foizgacha tezlashishi mumkin.

Tashqi va ichki investitsion faollikning qisqarishi hisobiga asosiy kapitalga yoʼnaltirilgan investitsiyalar hajmida yuqorida keltirilgan ikkita stsenariyga nisbatan pastroq oʼsish tendentsiyalari kuzatiladi. 2021 yilda oʼsish surʼatlari 0,5-1 foiz atrofida, 2022-2023 yillarda esa mos ravishda 1,5-2 va 1-1,5 foiz oraligʼida boʼlishi prognoz qilinmoqda.

Xatarli stsenariyda koʼzda tutilgan shart-sharoitlar yuzaga kelgan taqdirda, ularning aholi daromadlari va umumiy iqtisodiy vaziyatga taʼsirini inobatga olib, tartibga solinadigan narxlarni erkinlashtirish jarayonini 2021-2023 yillarda samarali amalga oshirish ehtimoli kamayadi.

4-jadval

2021 – 2023-yillar uchun prognozlar¹⁵

Ko’rsatkichlar	Xatarli ssenariy prognozlari (yillik o’sish, foizda)
	2021	2022	2023
Yillik inflatsiya darajasi	8 – 12	7 – 8	5 – 6
YaIM real o’sishi	0 – 1,5	3 – 4,5	5 – 6
Yakuniy iste’mol xarajatlari o’sishi	1,1 – 2,1	0,9 – 1,9	3,7 – 4,7
-uy xo’jaliklari	0,5 – 1,5	1 – 2,5	3,5 – 5
Asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi o’sishi	0,2 – 1	0,5 – 1,5	1 – 1,5
-markazlashgan investitsiyalar	10 – 12	-(1 – 3 )	-(2 – 4)
-markazlashmagan investitsiyalar	-(3 – 5)	1,5 – 3,5	1 – 3
Eksport hajmi o’sishi	(-5) – (+5)	9 – 11	10 – 12
Import hajmi o’sishi	-(5 – 10)	1 – 3	2,5 – 4,5
Kredit qo’yilmalari qoldig’i o’sishi	16 – 18	17 – 19	17 – 19

Xulosa

Davlatimiz mustaqilligining dastlabki yillarida milliy valyutamizning joriy operatsiyalar bo’yicha ayirboshlanishini amalga oshirish uchun respublikamizda zarur shart-sharoit mavjud emas edi. O’tgan yigirma ikki yil davomida esa aynan shu shart-sharoitni yaratishga alohida e’tibor qaratildi.

Xususan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning yil yakuniga bag’ishlangan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va yangi yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida ham bunga to’xtalib o’tilgan: “Biz oddiy bir haqiqatni doimo esda tutishimiz darkor. Ya’ni, sarmoyasiz taraqqiyot yo’q, ishlab chiqarishni va umuman, mamlakatimizni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashni investitsiyalarsiz tasavvur etib bo’lmaydi.

Umuman olganda, mamlakatimiz iqtisodiyotiga investitsiya kiritish va moliyalashtirish hajmi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 23 foizdan iborat bo’ldi”

Jahon tajribasidan malumki, ko’pgina mamlakatlar bozor munosabatlari ma’lum darajada shakllanib, iqtisodiyotning rivojlanishi muayyan bosqichga etganidagini milliy valyuta konvertatsiyasiga erishishgan. Ushbu davlatlarda amalga oshirilgan barcha islohotlar asosida, shu jumladan, tashqi iqtisodiy aloqalarda ham o’z mamlakati manfaatlari ko’zda tutilgan. Agarda ulardagi islohotlar jarayoni hamda XVF Nizomining 8-moddasini qabul qilish vaqtiga e’tibor qaratsak, ushbu fikrimiz yana bir bor o’z tasdig’ini topadi.

Bundan tashqari, so’mning almashuv kursini barqaror ravishda saqlab turilishi respublikamizning valyuta, pul va moliya bozorlarini mustaxkamlaydi, inflyatsion jarayonlarni hamda valyuta kursi bilan boq’liq xavf-xatarni kamaytiradi, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarini yuritish, soliqlar, bojxona hamda boshqa to’lovlarni amalga oshirish jarayonini engillashtiradi.

Shuni ham alohida ta’kidlab o’tish joizki, valyuta rejimining erkinlashtirilishi nafaqat xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga, balki aholi uchun ham xorijiy valyutalarga bo’lgan ehtiyojlarini yanada to’laroq qondirishga keng imkoniyatlar ochib beradi.

Shu bilan birga, valyuta siyosatini erkinlashtirish iqtisodiyotning eksportga yo’naltirilgan tarmoqlarini rag’batlantirishda muxim turtki bo’ladi. Bu esa o’z navbatida, iqtisodiyotning an’anaviy va yangi tarmoqlarida markazlashmagan eksport hajmining oshishiga, kichik va o’rta byuiznes korxonalarining tashqi bozordagi faoliyati jadallashuviga hamda xalqaro bozor konúyunkturasiga moslashib borishiga va oxir-oqibat ularning mamlakat YAIMdagi salmoq’ining ortishiga olib keladi.

Nihoyat milliy ishlab chiqaruvchilar, xususan, xalq istemoli mollari, oziq-ovqat va engil sanoat korxonalarining yanada samarali faoliyat ko’rsatishi uchun yangi imkoniyatlar yaratiladi. Bunday korxonalarda ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan va xorijdan keltiriladigan xomashyo hamda ehtiyot qismlarni import qilish uchun valyuta mablaq’larini erkin sotib olish imkoniyati yanada kengayadi. Bu esa ichki bozorni o’zimizda ishlab chiqariladigan sifatli iste’mol mahsulotlari bilan to’ldirishga olib keladi.

Bir so’z bilan aytganda, valyuta rejimining erkinlashtirilishi O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy hamjamiyatdagi nufuzini yanada oshirish, mamlakatimizdagi investitsion muhitni yaxshilash, mahalliy va xorijiy investitsiyalarni rag’batlantirish, iqtisodiyotimizning eksport salohiyatini oshirish hamda maxalliy ishlab chiqaruvchilarni raq’batlantirish orqali iqtisodiyotimizga salmoqli ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

1. 
   O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O’zbekiston, 2020. -40 b.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi: Rasmiy-O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi - T.: “Adolat”, yangi tahriri 2020 y. -474 B
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2013-yil., 52-I-son.
   
4. 
   O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 iyundagi “Mahalliy davlat hokimiyati organlarining byudjet vakolatlarini kengaytirish va mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishdagi mas'uliyatini oshirish to'g'risida” PQ-3042-sonli qarori.
   
5. 
   O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 dekabrdagi “Mahalliy davlat hokimiyati organlarining moliyaviy erkinligini oshirish, mahalliy byudjetlarga tushumlarning to'liqligini ta'minlash bo' yicha soliq va moliya organlari javobgarligini kuchaytirishga oid qo'shimcha choratadbirlar to'g'risida” PF-5283-sonli Farmoni.
   
6. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 22 avgustdagi “Byudjet ma’lumotlarining ochiqligini va byudjet jarayonida fuqarolarning faol ishtirokini ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 3917-sonli qarori.
   
7. 
   2019 yil 25 sentyabr kuni O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan "O'zbekiston Respublikasi soliq siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida ”gi Farmoni
   
8. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yilning 30 oktyabridagi PF-6098 sonli “Yashirin iqtisodiyotni qisqartirish va soliq organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha tashkiliy chora-tadbirlar to’g’risida”gi farmoni.
   
9. 
   Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. Xalq so’zi 29.12.2020
   
10. 
    2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar Strategiyasi.
    
11. 
    Agzamov A.T., Soliq tizimidagi islohotlar – makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashning muhim fiskal omili sifatida.// “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” . 2015. № 2
    
12. 
    N.M. Mahmudov “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish”, 2014-287b
    
13. 
    Mamadjonov I, Haydarov M, Ergashev A. O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining qabul qilinishi va qonunchilikning takomillashuvi. // “Iqtisod va Moliya”. 2014.-№.1.-B.2-11.
    
14. 
    Usmonov Q.A, Byudjet daromadlarini rejalashtirish jarayoni, usullari va ularni takomillashtirish yo’nalishlari. // “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. 2014. № 4
    
15. 
    Xaydarov M.T. Natijadorlikka yo’naltirilganlik-O’zbekistonda budjet islohotlarining yangi bosqichi.// “Iqtisod va moliya”. 2014.-№.3.-B. 2-8
    
16. 
    http://www.gov.uz-O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy sayti
    
17. 
    http://www.soliq.uz-O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi rasmiy sayti
    
18. 
    http://www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi)
    
19. 
    http://www.press-service.uz-O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot markazi sayti
    
20. 
    http://www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy sayti)
    
21. 
    http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Rasmiy sayti)
    
22. 
    https://.review.uz
    

1 https://president.uz/uz/lists/view/4057

2 Мальцев А.А. Государственное регулирование внешнеэкономической деятельности в РФ 1994-95 гг. Учебное пособие. -Екатеринбург: Изд-во ЕАИУП, 2004. - 260с.

3 Токарев Ю.А. Формирование и использование экспортного потенциала. Автореферат дисс. на соиск. канд. экон. наук: 08.00.05

Казань, 1997. 8с.

4O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasi” to`g`risidagi farmoni, 2017-yil 17-fevral.

5 O`zbekiston Respubliaksi qonun hujjatlari milliy bazasi rasmiy sahifasi: https://lex.uz/ru/docs/-4116006

6 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Eksportga ko‘maklashish va uni rag‘batlantirishni kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4069 sonli qarori, 2018-yil 20-dekabr.

7 O`zbekiston Respubliaksi qonun hujjatlari milliy bazasi rasmiy sahifasi: https://lex.uz/ru/docs/-4351732

8 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Eksport faoliyatini moliyalashtirish va sug‘urta himoyasi mexanizmlarini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ4337 sonli qarori, 2019-yil 24-may.

9 O`zbekiston Respubliaksi qonun hujjatlari milliy bazasi rasmiy sahifasi: https://lex.uz/docs/-4806730

10 www.stat.uz

11 www.stat.uz

12 https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/merchandise-trade-2

13 https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/merchandise-trade-2

14 https://stat.uz/uz/rasmiy-statistika/merchandise-trade-2

15 ПУЛ-КРЕДИТ СИЁСАТИНИНГ 2021 ЙИЛ ВА 2022-2023 ЙИЛЛАР ДАВРИГА МЎЛЖАЛЛАНГАН АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки, 2020 йил, 35б – 119 б