Ўзбек дипломатияси тарихидан

История ат-Табари. Т., Фан, 1987. с. 99.
2. Путешествие Ибн-Фадлана на Волгу. (Перевод и комментарии
под ред. И. Ю. Крачковского) Москва-Ленинград, 1939. с. 57.
40

---

к
ва у б и л ан тугаи i чўл м и н тақал ари д а и сти қом ат қнлган қавм лар 
кўп ҳолларда арабл ар билан ислом
д и н и н и
қабул 
қ и л и ш
ҳақи - 
даги суҳбатлар ва учраш увларда, И бн Ф а д л а н н и н г ё зи ш и ч а , 
“ Бир Т е н г р и ” , яън и Худо битта э к а н л и ги н и ҳамм а тан ол ган л и - 
г и н и
б и л д и р и б , б о ш қ а д и н га , яъни и слом га ў ти ш н и маъқул 
кў р м а й д и л а р .1 Бу қол, б и р и н ч и д ан , ж ойларда азалдан т у р к и й 
х а л к д а р н и н г и с т и қ о м а т қ и л и б к е л га н л и ги н и кўр сатса (И б н
Ф ад лан ўз асари д а “ Б и р Т е н г р и ” иб ораси н и кел ти рад и ), и к к и н ­
чидан, у л ар н и н г ислом гача бўлган д и н и й эъ ти қод лари ҳақида 
ҳам ян ги м аълум отлар беради. Ш ун и н гд ек , бу н арса, ю қорида 
т а ъ к и д -л а н га н и д е к , Т у р ки сто н м и н тақаси д а ислом д и н и н и н г
о с о н л и к б и л ан тар қ ал м аган л и ги н и , бу ердаги турк и й халқлар 
узо қ вақтлар д авом и д а ўз эъти қод лари д а қ о л ган л и к л ар и н и қам 
кўрсатади.
Араб и сти л о ч и л ар и га қарш и кураш да ўзаро и т т и ф о қ тузиш
учун бўлган у р и н и ш л ар суғдийча ҳужжатларда ў зи н и н г ёрқи н
и ф о д а с и н и то п га н . Гарчи ю қ о р и д а эсл ати б ўти л ган а р аб ва 
ф о р си й м ан б ал ард а м и нтақадаги туркий қавм лар ўзаро д у ш м а н - 
л и к д а \ а ё т к е ч и р и б кел га н л и к л а р и ту ф а й л и , улар с и ё с и й ва 
ҳарбий ж иҳатдан ую ш иш га қод и р эм асд и л ар, (ж ум л ад ан , ат- 
Т аб ар и й д а бу ҳол к ў п р о қ таъ ки д лан ад и ) дей и лган ф и к р ҳукм - 
рон б ўл са-да, би згача етиб келган айрим сугдий м аълум отлар 
буни рад этади. Т ўғри, ўзаро и тт и ф о қ тузиш га м о й и л л и к ҳамм а 
ж ойда ҳам б и р хилда нам оён бўлм аган. А м м о та ш қ и хавф о л д и ­
да у ю ш и ш й ў л и д а ҳ а р а к а т л а р ю з б е р и б т у р га н . Д е м а к , бу 
м асалада ҳам м анбалардаги ахборотларга та н қ и д и й ё н д аш и ш
л о зи м б ў л ад и . Б унга 712-714 й и л л ар д а ё зи л г а н л и г и та х м и н
эти л ган , С угд эл ч и си Ф а ту ф а р н н и н г Ч очдан ж ўнатган мактуби 
ё р қ и н м исол бўла олади. Бу мактуб Сугд подш оқи С а м а р к ан д
ҳ о к и м и Д е в а ш т и ч г а й ў л л а н га н . М ак ту б м у а л л и ф и п о д ш о ҳ
Д е в а ш т и ч н и н г Ч о ч га (Т о ш к е н т ), у н д ан ту р к х о қ о н и ҳам да 
Ф а р ғо н а подш оҳи ҳузурига махсус д и п л о м а ти к вази ф а б и л ан , 
хусусан, ар аб и с ти л о ч и л а р и га қ арш и б и р л а ш и б к у р а ш и ш н и
таш ки л қ и л и ш м ақсад и д а ю борган элчи си Ф атуф арн ди р.
У ш бу д и п л о м а ти к ҳужжат араб истилоси йилларидаги ватани- 
м из д и п л о м а т и к м уносабатларига тааллукди гоят муҳим сугдий
/. 
Ўша ж ойда, 60-бет.
'41

---

ч
мужда б ўлган ли ги учун \а м у ҳақда б а т а ф с и л р о қ тўхталиб ўтиш
л о зи м бўлади. С а м а р к а н д ҳ о к и м и Д е в а ш т и ч н и н г Ч оч (Т о ш ­
к е н т) ва Ф а р ғо н а га д ў с т л и к ва ар аб и с т и л о ч и л а р и га қ а р ш и
и т т и ф о қ ту зи ш н и т а к л и ф эти б й ўллаган м ахсус э л ч и с и н и н г
ўз ҳукм дорига ёзган ном аси қуйидагичадир:
“ Ж а н о б и ҳу км д о р га, б у ю к т а я н ч и м и з , С угд п о д ш о с и , С а ­
м аркан д ҳоким и Д еваш тичга ун и н г э н г эъ ти б орси з (“ м и л л и о - 
н и н ч и д ар аж ал и ” ) қули Ф атуф арндан м урож аатном а.
Ж а н о б и ҳ у к м д о р , ( с е н г а ) б у ту н ш о н - ш а р а ф ( э г а с и г а )
кўп д ан -к ў п таъ зи м йўллайм ан ( “ м урож аат к и л а м а н ” ) ва ж ан об , 
м ен бу ерга, Чоч ҳукм дори ҳузурига к е л д и м -Ж а н о б , хатларни 
ҳам то п ш и р д и м , огзаки ( “ти л б и л а н ” ) л о зи м бўлган м урож аат- 
л а р н и ҳам тўл и к, о к и зм а й -т о м и зм а й (“ к о л д и к с и з” ) баён этдим .
Т уд ун га ҳам , у н и н г ё р д а м ч и с и га ҳам. Ва ж а н о б , х о к о н га
(м ўл ж ал л ан ган ) хатни ҳам, Ф ар ғо н а п о д ш о си га м ўлж алланган 
хатни ҳам Ф а р ғо н а тутиғи кули б илан (о р к а л и ) Ф а р ғо н а п о д ­
ш оси то м о н ж ўнатдим . Ж ан об , м ен ш у туф ай л и ю к о р и га том он
(я н а йўл) ю ра о л м ад и м к и , хабарларга кўра хо ко н (ҳеч) кў р и н - 
Мас э м и ш . Ж а н о б , тудундан ва у н и н г ё р д а м ч и с и д а н хат ва 
о ғзак и ж аво б л ар н и олдим ва ж авоб (йўлга ч и қ и б ) А нвартконга 
(ети б ) к е л га н и м д а, ж а н о б , Ч о д и р ч и к ҳ а к и д а ях ш и х аб ар л ар
э ш и т м а д и м ҳам д а У стр у ш о н в и л о я т и ҳ а м м а с и (д у ш м а н г а ) 
топш ири лган.
Ж а н о б , м ен ё п п а -ё л ғ и з б е ҳ а м р о ҳ ҳо л д а (й ў л и м н и д а в о м
этиб) ю ри ш га ж уръат ки ла о л м аяп м ан . Ж ан о б , и к к и н ч и кайта 
Ч оч то м о н қ а й ти б келди м. Б у н и н г учун ҳукм д о р и м д ан жуда 
ём он қ ў р каяп м ан . Ж ан об , тудун ч ек и н д и , б и ти м га кўра Ж а м р а- 
ваз ва ф о р с л а ш к а р б о ш и с и куй и то м о н кетдилар.
Х абарлар (б о р к и ) товон ун дириб о л и ш ва куч л арн и арабл ар- 
д а н н а р и г а о л и б к е т и ш ( у л а р н и н г м а к с а д и д и р ) . Ж а н о б , 
хабарларга б и н о а н хвонак ҳеч кў р и н м ай д и , ч ун ки улар ю корига 
Караб кети ш д и ва ҳалигача ҳеч ким кай ти б келган и йўк.
Ж а н о б , тудун Т а р б ан д б и л ан б и ти м тузган эди. У ердаги 
ҳам м а ж о й л а р н и ол д и . Ж а н о б , Ч о д и р ч и к д а (ту зи л га н ) сулҳ 
м у н о с а б а т и б и л а н , э ш и т и ш и м ч а ( “ С у л ҳ х а б ар и т у ф а й л и ” ) 
ёрдам чи жуда ғам гин, андуҳнок бўлм окда ва я н а ё н и га б о р о л - 
м аган и учун сен д ан ( “ ҳ укм дорд ан ” ) кўрқм окд а.
42

---

Ж ан о б , сўнгра сен то м о н д ан ( “ ҳукм дорд ан ” ) хабарлар кел- 
май қолди.
Ж ан о б , м ана бу хатларни мен М арвон (исм ли ки ш и ) қўли 
орқал и К ан д то м о н и д ан (ай л ан м а йўл б и л ан ) ж ўнатдим .
Ж а н о б и ҳ у к м д о р , б у ю к т а я н ч и м и з С у ғ д п о д ш о с и , 
С а м а р к а н д ҳ о к и м и Д е в а ш т и ч г а у н и н г э н г э ъ т и б о р с и з
( “ М и л л и о н и н ч и д а р а ж а л и ” ) қули Ф атуф арн дан м ак туб ” 1.
У ш бу мактуб элчи Ф атуф арн том он и д ан ш ундай қал ти с ва 
у н и н г учун ноқулай вазиятда ёзилган э д и к и , аф ти д ан элчи ўз 
с а ф а р и в а қ т и д а б у н д ай ҳ о л а т н и н г вуж удга к е л и ш и н и с и р а
кутм аган эд и . Гап ш у н д а к и , Ф а ту ф а р н Ч оч га ке л га ч , тудун 
деб н о м л ан ган Ч оч ҳ оки м и га ва у н и н г ёрд ам ч и си га тегиш ли 
м актуб ва огзаки а й ти л и ш и лози м бўлган гапларни етказади. 
У лардан ж авоб м ак ту б и н и олади. Л е к и н турк х о қ о н и б илан 
у ч р а ш и ш н и н г и л о ж и н и т о п м а й д и . В а зи я т т а қ о з о с и б и л а н
хоқонга ва Ф а р ғо н а п одш оҳига тегиш ли м актубларни Ф аргон а 
тутуги (ш у кунларда Ч очда эк ан ) орқал и ж ўнатади. Ш о ш и л и н ч
Суғдга қай тгач , Ф а ту ф а р н У струш ан вилояти араблар қўлига 
ўтиб, йўли қ и р қ и л и б қ о л ган л и ги н и билиб қолади. Ё лғиз ҳолда 
йўлни давом эти ш га ж уръат қилолм ай Ч очга қай ти б келади ва 
шу ерда туриб, Д еваш ти чга уш бу м актубни ёзи б , М арвон исм ли 
ки ш и д ан ай л ан м а йўл - К он и б о д о м орқал и Суғдга ж ўнатади. 
М ак ту б н и н г ёзи л и ш тар и х и , сан аси ҳақида турлича ф и к р л ар
баён этилган. Ж ум л ад ан , В.А. Л и в ш и ц турли тарихий ф актларга 
с у я н и б , уни 712-714 й и л л ар д а ё зи л га н , д еб та х м и н қ и л ад и . 
Ҳ а қ и қ ат д ан ҳам бу й и л л ар д а араб и сти л оси Ж и ззах , З о м и н , 
Ў ратепа, Х ўж анд ви л оятлари га, Ч о ч -Т о ш к ен т воҳасига ёй и л и б
у л г у р г а н , у н и н г а с о с и й й ў н а л и ш и Ф а р г о н а в о д и й с и г а
қ а р а т и л г а н э д и . Ш у м у н о с а б а т б и л а н В.А. Л и в ш и ц э л ч и
Ф а т у ф а р н н и н г қ а й ти ш и га м о н ел и к қи л ган вази ятн и араблар 
то м о н и д а н У стр у ш ан н и н г эгалл ан и ш и орқал и и зо \л а га н э д и 2. 
О .И . С м и р н о в а эса, Д е в аш т и ч н и н г п о д ш о ҳ д е б кўрсатилиш ига 
т а я н и б , у ш б у э л ч и л и к м и с с и я с и н и 720-721 й и л л а р б и л а н
/. 
Исҳоқов М. Унутилган подшоликдан хатлар (Бир туркум суғд
ҳужжатларининг узбек тилига таржимаси ва изоҳлар). Т., Фан, 1992.
5-6-бетлар.
2. Согдийские документы с горы Муг. Вып.