P. I. Ivanov m. E. Zufarova umumiy psixologiya

II.  PSIXIKA  HAQIDA TA’LIMOT

P sixologiya  e n g   q a d im iy   fa n la rd a n   b o 'lib ,  b u n d a n   2 ,5   m in g   yil  ilgari 

jo n  haqidagi t a ’lim o t sifatida vujudga kelgan.  V II—V asrlarda o 'tg a n  qadim gi 

grek  faylasuflarining asarla rid ay o q  k ish in in g  jo n li va ru h iy  h ay o ti to 'g 'r is id a  

ju d a   k o 'p   x ilm a -x il  fik rla r  b ay o n   q ilin g an lig in i  k o 'ra m iz .  Bu  m a sa la la r 

q ad im g i  X ito y   v a   q a d im g i  h in d   m u ta fa k k irla rin in g   m u h o k a m a la rid a   h a m  

k a tta   o ‘rin   tu ta d i.

K ish in in g  psixikasi  h aq id a g i  m u n ta z a m  t a ’lim o tn i b irin c h i  m a rta  A ris- 

to te l  (e ra m iz d a n   o ld in g i  384—3 22-yillar)  « Jo n   h aqida»  d e g a n   k ito b id a  

b a y o n   q ilg an .  S h u   sab ab li  A risto tel  a lo h id a   fan  b o 'lg a n   p six o lo g iy an i  v u ­

ju d g a   k eltirg an   kishi  yoki  psixologiya  fa n in in g   «otasi»  h iso b la n a d i.

U z o q   v a q tg a c h a   p sixologiya  m u staq il  fan  b o 'lm a y ,  falsafa  ta rk ib ig a  

kirib  kelgan.  A lo h id a   ilm iy   fan  m a ’nosid ag i  «psixologiya»  te rm in i  h a m  

y o 'q   edi.  Bu  te r m in   X V I  a s r o x irid a   p a y d o   b o 'lib ,  X V III  a sr  o 'rta la r id a n  

b o sh lab   h a m m a   ish la ta d ig a n   b o 'lib   q o ld i.  P sixologiya  X V III  a srn in g   o x i­

rid a  va  X IX   a srn in g   b o sh la rid a g in a   m u staq il  fan  b o 'lib   sh a k lla n d i.

Q ad im g i  z a m o n la rd a n   to   b iz n in g   z a m o n im iz g a c h a   p sixologiya  s o h a ­

sida  id ealizm   b ila n   m a te ria liz m   o 'rta s id a   k u rash   b o 'lib   keldi.  P six o lo g iy a- 

dagi  bu  k u rash   h a m is h a   sinfiy  k u ra sh n in g   in ’ikosi  b o 'lib   k eldi.  P sixika, 

ong  n im a   d e g a n   m a sa la ,  sh u   b ila n   birga,  o d a m   o rg a n iz m id a   psixik ja r a ­

y o n la r b ilan   fizio lo g ik  ja r a y o n la r o 'rta sid a g i  m u n o sa b a t  m asalasi  h a m   shu 

k u ra sh d a   m a rk a z iy   o 'r in n i  egallab  keldi.

P sixika  va  o n g   h a q id ag i  t a ’lim o t  id e alistik   va  v u lg ar  m a te ria listik   q a ­

ra sh la r  h a m d a   n a z a riy a la rg a   q a rsh i  k u ra sh d a   c h in iq a   b o rd i.

Id e a listla r,  o d a m n in g   psixik  h ay o tin i  o d a m   ta n a si  b ilan   q a n d a y d ir 

n o m a ’lu m   y o 'l  b ila n   q o 's h ilib ,  o d a m d a   g av d alan g a n ,  jism i  y o 'q   m o d d iy  

b o 'lm a g a n   a lo h id a   b ir  n a rsa n in g ,  y a ’ni  ru h   yoki  jo n n in g   z o h ir   b o 'lis h i 

d eb   h iso b lay d ilar.  (S o 'z la sh g a n im iz d a  va a d ab iy o td a   ham   « o d a m n in g  jo n i»  

va  « o d a m n in g   ru h i»   d e g a n   te rm in   ish latam iz .  A m m o   bu   te rm in la rn i  biz 

m o d d iy  b o 'lm a g a n   a lo h id a  b ir narsani  ifodalash  u c h u n  em as, balki  «psixika» 

s o 'z in i  q ay   m a ’n o d a   ish la tsak ,  o 's h a   m a ’n o d a   ish latam iz).  Id e a listik   p si­

x o lo g iy a  n a m o y a n d a la ri  psixik  ja ra y o n la r  b ilan   fiziologik  ja ra y o n la rn in g  

o 'z a r o   m u n o sa b a ti  h a q id ag i  m asalan i  ta lq in   q ilish d a  yo  psixofizik  p a ra l- 

le lizm   yoki  psix o fizik   o 'z a r o   t a ’sir  n u q tay i  n a z a rid a   tu ra d ila r.

P sixofizik  p a ra lle liz m   ta ra fd o rla ri  fiziologik  va  psixik  h o d is a la r  b ir- 

biriga b o g 'liq  b o 'lm a g a n   h o ld a  y o n m a -y o n   (parallel  ravishda)  voqe  b o 'la d i, 

d e b   h iso b lag an lar.  Bu  q a ra sh g a   k o 'ra ,  o d a m n in g   h ayot  faoliyati  q o 's h ilib  

k e tm a y d ig a n   ikki  o q im   —  o rg an ik   h ayot  b ila n   psixik  h a y o tn in g   h a ra k a t- 

la n ish id a n   ib o ra t  e m ish .

P sixofizik  o 'z a r o   t a ’sir  ta ra fd o rla ri  t a ’lim o tig a  k o 'ra ,  p six ik   h o d isa la r 

b ila n   fiziologik  h o d is a la r  o 'z   ta b ia ti  e ’tib o ri  b ila n   h a r  xil  b o ‘ls a -d a ,  b ir-

---

biriga  o ‘z a ro   t a ’sir  eta d i:  fiziologik  h o d isa la r  psixik  h o d isa la m i  vujudga 

k e ltira d i,  psixik  h o d is a la r  esa  fiziologik  h o d isa la rg a   sab ab   b o 'la   o ladi.  Bu 

q ara sh g a  k o 'r a ,  o d a m n in g   h ay o t  faoliyati  g o ‘yo  h a ra k a td a g i  z a n jir boMib, 

u n d a   fizik  z v e n o   b ila n   psixik  zv en o   k e tm a -k e t  kelav erad i.

F a n g a  x ilo f idealistik  m u h o k am a larg a   q a ra m a -q a rsh i  o 'la ro q ,  d ialek tik  

m ate rializm   psixik  h ay o t  q an d a y d ir  a lo h id a ,  m o d d iy   b o ‘lm ag an   b ir  n a rsa- 

n ing  z o h ir  boMishi  em as,  balki  m ateriy a n in g   yuksak  darajadagi  m ah su li, 

y a ’ni bosh  m iy an in g  xossasidir,  deb  k o 'rsatad i.  D em ak ,  psixika yuksak d a ra ­

jad a  tashkil  to p g a n   m ateriy an in g   alo h id a  xossasi  b o 'lib ,  bu  xossa  obyektiv 

voqelikni  a lo h id a   b ir   y o ‘sinda  aks  ettirish   q o b iliy atid an   iboratdir.

Psixik ja ra y o n la r m iyaning a lo h id a  xossasi  b o ‘lib,  faqat  m iy an in g  faoli- 

yatiga  b o g 'liq   h o ld a   r o ‘y  beradi.

L ek in   psixikani  m ate riy a n in g   m ah su li  d e b   bilish  tu s h u n c h a s in i  v u lg ar 

m aterializm   n a m o y an d alari targ ‘ib  qilgan soxta  (u  h am   m exanistik)  tu sh u n - 

c h a d a n   farq   qilish i  kerak.  M exanist  va  v u lg ar  m a te ria lis tla r  ta b iatd ag i 

b a rch a  h o d isa la m i — kim yoviy,  biologik,  fiziologik h o d isalam i,  sh u n in g d ek , 

psixologik  h o d is a la m i  h am   m a te riy a   z a rra c h a la rin in g   fazo d a  faq at  m ex a- 

nik  s u r’a td a   siljish d an   iborat  d eb   b ila r  ed ilar.  U la r  psixik  ja ra y o n la rn i 

fiziologik  ja ra y o n la rd a n   iborat  b ir  n a rsa  d eb   tu s h u n a r,  psixik  ja ra y o n la r 

b ilan   fiziologik ja ra y o n n in g   ikkovi  b o r n a rsa   d eb   h iso b la r ed ilar.  M asalan : 

v u lg ar  m a te ria liz m n in g   n a m o y a n d a la ri  (B y u x n er,  M o le sh o tt,  F axz)  ji-  

g a rd a n   o ‘t  ch iq ib   tu rg a n i  singari  m iy a d a n   h a m   fik r  ch iq ib   tu ra d i,  d e b  

b ila r  edilar.

M e x a n istla r  n a z a rid a ,  psixik  hodisa  fiziologik  h o d isa n in g   o ‘z i-y u ,  uni 

o d a m   faqat  ichki,  su byektiv  to m o n d a n   id ro k   e ta r   e m ish .

D ia le k tik   m a te ria liz m   nu q tay i  n a z a rid a n   psixika,  m a te riy a n in g   m e - 

x anik  h a ra k a ti  e m a s,  balki  h arak atd ag i  m a te riy a n in g   a lo h id a   xossasidir.

S h u n in g d e k ,  psixik ja ra y o n   m o ddiy ja ra y o n g a   b o g 'liq ,  d eg an   s o 'z d a n  

psixika,  o n g -fiz io lo g ik  ja ra y o n la rd a n  b o sh q a  b ir  n a rsa  em a s,  d e g a n   m a ’no  

aslo  c h iq m a y d i.  F ik r,  o n g   —  vo q elik n in g   sifat jih a tid a n   b o sh q a c h a ,  o 'z ig a  

xos  b ir  ho d isasid ir.

P sixika,  o ng  —  faqat  y uksak  d a ra ja d a   ta sh k il  to p g a n   m a te riy a n in g  

xossasidir.

H a y v o n la r  b ilan   o d a m la r  o rg a n iz m ig a   xos  b o 'lg a n   n erv   sistem asi  a n a  

sh u n d a y   y uksak  d a ra ja d a   tash k il  to p g a n   m a te riy a d ir.  P six ik an in g   bev o sita 

m o d d iy   su b stra ti  (asosi)  —  o d a m n in g   b o sh   m iy asid ir.  O d a m n in g   p six ik a­

si,  ongi  —  b o sh   m iy a   funksiyasidir.

Psixika,  o ng  m a te riy a  ta ra q q iy o tin in g   faqat  y u k sa k   b o sq ic h la rid a  p a y ­

do   b o 'la d i.  M a te riy a   ta ra q q iy   qilib  b o rg a n   sari  tu rli  q o n u n iy a tla r  va  x o s- 

sa la r  —  m ex an ik ,  fizik,  kim yoviy,  b io lo g ik   va  b o s h q a   q o n u n iy a t  va  xossa- 

la r  p a y d o   b o 'la d i  va  ta ra q q iy   q ilad i,  o rg a n ik   o la m   ta ra q q iy o tin in g   en g

---

y uksak b o s q ic h id a g in a   m a te riy a n in g  psixika,  sezgi,  o ng,  ta fa k k u r d e b   a ta - 

ladigan  a lo h id a   xossalari  v ujudga  keladi.

O la m   ta ra q q iy o ti  ta rix id a   psixika,  o n g   b o 'lm a g a n   d av r o 'tg a n .  Psixika 

o la m   ta ra q q iy o tin in g   e n g   yuksak  b o sq ich la rid ag in a  p a y d o   b o 'ld i.

Psixika  m a te riy a n in g  alo h id a  xossasi b o 'lib , bu  xossa obyektiv voqelikni 

a lo h id a   aks  e ttirish   q o b iliy atid an   ib o ra td ir.  Aks  e ttirish   d eg an   s o 'z n in g  

m a ’nosi  h a r   xil  tu sh u n ila d i.  T ev a ra k -atro fd a g i  voqelikni  aks  e ttira d ig a n  

k o 'p g in a   n a rs a la r  m a ’lu m ,  m a sa la n ,  suv  aks  e ttira d i,  k o 'zg u   aks  e ttira d i 

va  h o k azo .  B u  m iso lla rd a   b iz  fizik  h o d isa   sifatidagi  aks  etish  ( in ’ikos)ni 

k o 'ra m iz .  P sixik  h o d is a la r  h a q id a   so 'z la sh g a n im iz d a   esa  sifat  jih a td a n  

b o sh q a c h a ,  o 'z ig a   xos  ravishda  aks  etish in i  n a z a rd a   tu tm o g 'im iz   kerak. 

Bu  aks  e ttirish   sezg ila rd a,  x o tira d a ,  ta fa k k u rd a   va  b o sh q a  shu  k ab ilard a 

o 'z   ifodasini  to p a d i.

In so n n in g   aks  e ttirish   ja ra y o n i  o 'z   m o h iy ati  va  x arak teri  jih a tid a n   2 

b o sq ic h d a n   ib o ra td ir:  1)  hissiy  (aks  e ttirish )  bilish  b o 'lib ,  u  sezish ,  hissiy 

q abul  qilish ,  x o tira   va  ta s a w u r la rd a n   ib o ra td ir;  2)  aqliy  bilish  b o sq ich i 

b o 'lib ,  u  ta fa k k u rd a n   ib o ratd ir.

H issiy  b ilish n in g   b o s h la n g 'ic h   shakli  —  sezgidir.  C h u n k i  hissiy  bi- 

lish n in g   b o s h q a   sh a k llari  —  hissiy  q ab u l  q ilish  sezgiga  n is b a ta n   a n c h a  

m u ra k k a b   b o 'lib ,  u  sezish   aso sid a  v ujudga  keladi.  H issiy  q ab u l  q ilish n in g  

se z ish d a n   farqi  sh u n d a k i,  u n d a   p re d m e tla m in g   ay rim   x o ssalarn i  em as, 

balki  p re d m e t  b ir   b u tu n   h o ld a   aks  e ta d i.

H issiy  b ilish n in g   y a n a   b ir  sh ak li  ta s a w u rd ir .

T ashqi t a ’s ir  n atijasid a vujudga kelgan  n e rv  va m iya q o b ig 'in in g  m a ’lum  

qism idagi  q o 'z g 'a lis h   —  sezish ,  q ab u l  q ilish  —  m a ’lum   d a v ig a c h a   o 'z   izini 

q o ld ira d i,  y a ’ni  ta sh q i  t a ’sir  to 'x ta g a n d a n   s o 'n g   q o 'z g 'a lis h n in g ,  sezish - 

n in g   izi  sa q la n ib   q o la d i.  O 's h a   t a ’sir  e tg a n   p re d m e tg a   a lo q a d o r  b o 'lg a n , 

u n g a   q a n d a y d ir  m u n o s a b a td a   b o 'lg a n   h o d isa   t a ’siri  n a tijasid a  iz la r  y an a 

q a y ta   tik la n is h i  m u m k in .

M iya  q o b ig 'id a   sa q la n ib   q o lg a n   sh u   fiziologik  iz la m in g   tik la n ish i, 

q a y ta d a n   q o 'z g 'a lis h i  ta s a w u r ,  x o tira n i  v ujudga  keltirad i.

In s o n n in g   b ilish  ja ra y o n i  hissiy  b ilish  b ila n g in a   c h e k la n m a y d i.  H issiy 

bilish  y o k i jo n li  k u z a tish   in so n   b ilish in in g   p astk i  b o sq ic h id a   v u ju d g a   k e ­

la d i,  bu  b o sq ic h   aso sid a  ijtim o iy   m e h n a t ja ra y o n id a   ik k in ch i  y u q o ri  b o s­

q ic h   —  aq liy   b ilish ,  ta fa k k u r  p a y d o   b o 'la d i.  H issiy  bilish  o rq a li  o b y ek tiv  

re a llik d a n   o lin g a n   « m a te ria lla r» n i  q a y ta   ish lash ,  u la rn i  m u n o s a b a tla ri, 

ic h k i  x u su siy a tla rin i  a n iq la s h ,  m u h im   va  asosiy  to m o n la rin i  n o m u h im -  

Iaridan ajratib o lish ,  u la m in g  q o n u n iy a tla rin i  o ch ish  aqliy bilish va ta fa k k u r­

d a  a m a lg a   o sh irila d i.

O d a m   b ila n   u n in g  te v a ra k -a tro fid a g i  o la m   o 'rta s id a   d o im o  o 'z a r o   b ir- 

b irig a  t a ’s ir q ilish  ja ra y o n i  b o 'lib   tu ra d i.  O d a m   bu ja ra y o n d a   d u n y o n i  o 'z

---

psixikasi bilan aks ettirad i.  Shu bilan  birga,  voqelik o d am  ongida  k o ‘zgudagi 

kabi  passiv  ravishda  aks  etm ay,  balki  faol  ravishda  aks  etadi:  o d a m   te v a - 

rak -atro fd ag i  o lam   b ilan   o ‘zaro   b ir-b irig a  t a ’sir  k o ‘rsa ta r  ek an ,  shu j a r a ­

y o n d a   o lam g a  t a ’s ir  eta d i,  uni  o ‘zgartiradi  va  uni  o 'z   eh tiy o jlarig a  m o s - 

lashtiradi.

P sixologiya  fani  psixikani  o ‘ig a n a r  e k a n ,  uni  yuksak  d arajad a  tashkil 

to p g a n   m ate riy a n in g  obyektiv voqelikni  ak s e ttirish d a n   iborat  boMgan  a lo ­

h id a  xossasi  d eb   b ilad i.  M ateriy an in g   b u   xossasi  m a teriy an in g   b o sh q a  

x o ssalarid an   sifat  jih a td a n   farq  qiladi  va  m a te riy a   ta ra q q iy o tin in g   faq at 

m uayyan  b o sq ic h id a  vujudga  keladi.

Psixik  h o d isan i,  id ea listlar t a ’lim   b erg an i  sin g ari,  fiziologik  h o d isa d a n  

ajratib q o ‘yish y aram ag a n id ek ,  psixik  h o d isan i,  vulgar m aterialistlari  t a ’lim  

bergani  singari,  fizik  hodisaga  te n g lash tirish   h a m   yaram ay d i.  Psixik  h o ­

d isa b ilan  fiziologik h o d isa b ir b u tu n  boMib bogM angandir.  B uning  m a ’n o si 

shuki,  psixologik  va  fiziologik  h odisa  sifat jih a tid a n   b o sh q a -b o sh q a   h o d i- 

salard ir,  a m m o   fiziologik  h o d isa  boM masa,  y a ’ni  nerv  sistem asi  ish la m a - 

sa,  psixologik  h o d isa   boMishi  m u m k in   e m a s;  sh u n d a y   qilib,  psixologik 

hodisa  ikkilam chi  h o d isa   h iso b lan ad i.

Psixik  h o d isa la r  nechogMi  m urak k ab   boM m asin,  ularni  m o d d iy   n erv - 

fiziologik  n egizidan  ayirib  o 'rg a n ish   y aram ay d i.  B u n d ay  ayirish  id e a liz m - 

ga  olib  borishi  m u m k in ,  xolos.  Shu  sababli  psixikani  o 'rg a n ish d a   psixik 

hayotdagi  hodisa  va  fak tla m i  ilm iy  a so sd a  tu sh u n ib   olish  u ch u n   p six ik a ­

ning  m o d d iy   n eg izin i,  y a ’ni  b o sh   m iya  va  u n in g   fao liy atin i,  psixik  ja r a -  

y o n la m in g   n erv -fizio lo g ik   m e x an izm la rin i  bilib  olish  kerak.

I.P.  Pavlov  yuksak  nerv  faoliyati  fiziologiyasiga  d o ir  genial  asarlarida 

psixik  hodisalar  m o d d iy  substratining  faoliyatidagi  asosiy  q o n u n iy atlam i  va 

ayrim   psixik ja ra y o n la rn in g   nerv-fiziologik  m exanizm larini  ochib  berdi.

I I I .   P S I X I K   H O D I S A L A R N I N G   K L A S S I F I K A T S I Y A S I

Psixik  hayot  tu rli-tu m a n   hodisalarda  n a m o y o n   b o 'la d i.  Psixik  hayot 

hodisalarida  psixik ja ra y o n la r,  psixik  m a h su lla r va  psixik  h o latlar  ajratiladi.

Psixik  ja ra y o n   —  psixik  h o d isan in g   q o n u n iy ,  k e tm a -k e t  o 'z g a rish i, 

u n in g   b ir  stad iy a  yoki  fa z o d a n   ikkinchi  sta d iy a   yoki  fazoga  o 'tis h id ir.

Psixik  m a h su lla r  —  psixik  ja ra y o n la rn in g   natijasidir.  B ularga  sezgi  v a 

id ro k larn in g   o b ra z la ri,  ta s a w u rla r,  m u h o k a m a la r,  tu sh u n c h a la r  sh a k lid a ­

gi  subyektiv  psixik  m a s ’u lla r  kiradi.

Y o q im li  va  y o q im siz   tu y g 'u la r,  tin c h lik -fa ro g 'a t,  h ay a jo n la n ish   v a 

m a ’y u slan ish ,  u y g 'o q lik   va  uyqu  h o la tla ri,  dad illik   va  ta ra d d u d la n ib   q o - 

lish  h o la tla rin i  b o s h d a n   k ech irish   psixik  h o la tla rg a   kiradi.

X ilm a-x il  psixik  h o d isa la m i:  bilish ,  e m o tsio n a l  so h a  (hissiyot  sohasi)

---

va  iro d a   so h asi  d eb   u ch g a  b o 'lis h   q a d im d a n   b o r.  O d a m   ongi  fao liy atid a 

z o h ir  b o 'la d ig a n   a n a   shu  tu rla r  psixik  fu n k siy ala r  deb  ataladi.

Bilish  h o d isalari  b o sh q a c h a   aqliy,  in tellek tu al  ja ra y o n la r  d e b   a ta la d i. 

Sezgilar,  id ro k ,  x o tira,  xayol.  ta fa k k u r  va  n u tq   -   bilish ja ra y o n la rid ir.

S   e z g i  1  a   r  —  m uayyan  p ay td a  sezgi  o rg an larim izg a:  k o 'ru v ,  esh itu v , 

tu y ish ,  hid  b ilish   va  b o sh q a  shu  kabi  o rg an larim izg a  t a ’sir  e tib   tu rg a n  

n arsalardagi  ay rim   xossalarning  aks  etish id ir.  M asalan ,  qizil,  o q n i,  sh irin , 

a c h c h iq n i,  o g 'ir,  yengilni  sezam iz.

I d r o k  —  tev a rak -atro fim izd ag i  n arsala rn in g  yaxlit  h olda aks etish id ir. 

M asalan ,  uy,  g u l,  n u tq ,  m usiqa  va  b o sh q a   shu  kabilarni  id ro k   e ta m iz . 

N arsalar sezgilar asosida  idrok etiladi.  Sezgi va idrok — tev arak -atro fim izd a­

gi  narsa  va  h o d isa la r  h a m d a   ulardagi  x ilm a-x il  xossalarning  m iy am izd ag i 

o b razlarid ir.

X o t i r a .   N a rsa   va  h o d isa la r  h a m d a   ulardagi  xossalarning  sezgi  va 

idrok  orqali  hosil  b o 'lg a n   obrazlari  n o m -n ish o n siz   y o 'q o lib   k e tm a y d i  — 

u la r  m iy a m iz d a   o 'rn a s h ib ,  saqlanib  q o lad i  va  qulay  sh a ro itd a   y an a  esi- 

m izga tushadi.  Ilgari  idrok etilgan  narsalarning esim izga tushirilgan  obrazlari 

ta s a w u rla r  d e b   atalad i.  Sezgi  va  id ro k   kabi,  k o 'n g lim iz d a n   k e c h g an   fikr, 

h islarim iz  va  qilgan  ishlarim iz  h am   m iyaga  o 'rn a s h ib ,  saqlanib  q o lad i  va 

y an a  esim izga  tu sh ad i.  Id ro k   etilgan  va  k o 'n g ild a n   k echgan  n a rsa la rn in g  

m iyam izga  o 'rn a s h ib   (esim izd a  q o lib ),  saq lan ish i  va  y an a  esim izg a  tu -  

sh ish id an   ib o rat  b o 'lg a n   a n a   shu  psixik  faoliyat  x o tira  deb  atalad i.