«Muhandislik kommunikatsiyalari qurilishi» fakulteti

Oqova suvlarni oqizish tarmoqlarining hisobli uchastkalaridagi oqova suvlar miqdorini aniqlash.
Oqova suvlar oqizish tarmog‘ini rivojlanish davri bo‘yicha, aholi punktlardagi oqova suvlarning umumiy miqdori aniqlanadi. Bu miqdorlar alohida xisoblanadi:
- doimiy yashaydigan aholidan
- mehmonxona va vakzallarda bo‘ladigan yoki vaqtincha yashaydigan aholidan
- sanoat korxonalardagi ishlovchilardan.
Doimiy yashaydigan aholining hisobli sarfini ikki usul bilan aniqlash mumkin:
- obodonlashtirish darajasi har xilli binolarda va shaharni alohida tumanlarida yashaydigan aholi soni bo‘yicha;
- solishtirma miqdor bo‘yicha.
Birinchi usul bo‘yicha umumiy hisobli miqdorlar, aholi soni, oqova suv me’yori va notekislik koeffitsientlari bo‘yicha to‘g‘ridan – to‘g‘ri aniqlanadi.
Ikkinchi usul, doimiy yashaydigan aholining oqova suvlari keladi deb qarash asosida solishtirma miqdor maydoni, ya’ni har bir kvartal yoki uning qismiga proporsional. Bunda, uchastka tarmog‘ining boshlanishiga hamma oqova suv miqdori keladi deb taxmin qilinadi.
Oqova suvlarni oqizish tarmoqlarining hisobli uchastkalari deb, oqova suvlar oqizish tarmog‘idagi ikki nuqta orasiga aytiladi, undagi hisobli oqova suvlar miqdori shartli o‘zgarmas deb qabul qilish mumkin.
Hisobli oqova suvlar miqdorini aniqlash uchun oqova suvlar miqdorini aniqlash kerak .
- yo‘l – yo‘lakay, uchastka uzunligi bo‘yicha joylashgan kvartallarning yashash binolaridan tarmoqni hisobli uchastkasiga keladigan.
- oldingi, yukorida joylashgan kvartallardan keladigan.
- yondan, yon tarmoqdan keladigan.
- jamlangan, sanoat korxonasi va boshqa ob’ektlardan tarmoqni hisobli uchastkasiga keladigan.
Har bir kvartaldagi oqova suv miqdori aniklangandan keyin har bir uchastkadagi hisobli oqova suv miqdorini aniqlash qiyin emas.
Agar oqova suvlanayotgan ob’ektning manbalarga bo‘linishini hisobga olsak, nasos shahobchasi yordamida shaharni umumiy tarmog‘iga oqova suvlar yuboriladi, unda bu suvlar miqdori quyidagicha, ya’ni kiymati bo‘yicha jamlangan o‘zgarmas deb qabul qilinadi.
Yo‘l-yo‘lakay miqdor o‘zgaruvchandir, uchastkani boshida noldan uchastkani oxirida to’liq o‘z qiymatiga o‘sadigan, oldingi, uchastkani boshiga yon va jamlanganlar miqdori hama hisobli uchastka uchun o‘zgarmasdir. Hisoblashlarni soddalashtirish uchun shartli xisoblanadi, ya’ni yo‘l-yo‘lakay miqdor yashash binolaridan uchastka boshida qo‘shiladi; uni qiymatini aniqlashda, ya’ni u kvartal maydoniga yoki oqova suv kilinayotgan maydonga proporsional

Uchaska	Yon	Yo'l-Yo'lakay	Yon	Yo'l-Yo'lakay	Solishtirma	Yon	Yo'l-Yo'lakay	Tranzit	Jami	Koiffisent	Oqava suv	Maxalliy	Tranzit	Oqava suv miq
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
0-1		1,2		6,0666667	0,2083333		1,26		1,26	2,4	3,03			3,03
1-2	1,2,3,4,5,6,7,8,9	5,6	45,667	3,975	0,2083333	9,51	0,83	1,26	11,61	2,2	25,53			25,53
2-3	5,6,14,15	14,15	8,342	4,3666667	0,2083333	1,74	0,91	11,61	14,25	2,1	29,93			29,93
3-4	14,15,16,1,18,19,20,21,22,23,25,26,27,28,29,10,11,12,13	22	88,933333	1,0666667	0,2083333	18,53	0,22	14,25	33,00	2	66,01	27,885041		93,89
4-N/S	22,24	24	1,9666667	0,9	0,2083333	0,41	0,19	33,00	33,60	2	67,20		27,8850409	95,09
5-6	4,8,9	3,4,7,8	12,35	11,8	0,2083333	2,57	2,46		5,03	2,4	12,08		0,000	12,08
6-1	2,3,6,7	2,6	10,24	3,94	0,2083333	2,13	0,82	5,03	7,99	2,4	19,17			19,17
7-8		11,13		4,9	0,2083333		1,02	7,99	9,01	2,3	20,72			20,72
8-9	10,11,12	12,13,20,21	7,85	9,05	0,2083333	1,64	1,88541667	9,01	12,53	2,1	26,31			26,31
9-10	21,29,28	19,20,27,28	7,50	9,80	0,2083333	1,56	2,04166667	12,53	16,13	2	32,26			32,26
10-11	18,19,26,27	17,18,25,26	9,60	10,900	0,2083333	2,00	2,27083333	16,13	20,40	1,95	39,79			39,79

Oqova suvlarni oqizish tarmog‘ining boshlangich chuqurligini aniqlash.
Oqova suvlar oqizish tarmoqlarini yotqizish narxi va qurilish muddati ahamiyatli darajada oqova suvlar oqizish quvurlarini urnatish chuqurligiga bog‘liq. SHuning uchun mahalliy sharoit bo‘yicha oqova suvlar oqizish tarmoqlarining yotqizishni texnik va iqtisodiy maqsadga muvofiqlik bilan minimal chuqurlikda urnatish juda muhimdir.
Suv quvuridagiga nisbatan oqova suvlangan tarmoqda suvlarni muzlab qolish xavfsizligi ancha kam. Eng past uchastkalargacha 10 – 14⁰S dan yuqori harorat bilan oqova suv tarmog‘i bo‘yicha oqova suvlar doim utib turadi va qishda oqova suvlarning harorati tashqi xavo haroratidan yukoriligi sababli shamollatish uy stoyaklarini yuqorisigacha issiq xavo tuxtovsiz harakat qiladi.
Quvurlarning boshlanish qismidagi chuqurligi asosan oldin qurilgan tarmoqlarning kaysi tumanlarda utkazilganligini hisobga olib hamda barcha talablarni qondirgan xolda qabul qilinadi.
Oqova suvlar oqizish tarmoqlarini loyihalashda boshlanish nuqtadagi chuqurliklarini aniqlash eng asosiy vazifalardan hisoblanadi.
Hovli oqova suvlar oqizish tarmoqlari qanchalik chuqur joylashsa, ob’ekt tarmoqlarini ham chuqur utkazishga to‘g‘ri keladi. Bu o‘z navbatida oqova suv tarmoqlarining qurilish narxini oshishiga olib keladi.
Eng kam chuqurlik har xil diametrlardagi quvurlar uchun yer ning yuqori muzlash qatlamini hisobga olgan xolda quyidagicha aniqlanadi.
, m (16)
bu yer da: - yer ning muzlash qatlami, m
Muzlash qatlami unchalik yuqori bo‘lmagan joylarda oqova suvlar oqizish quvurlarining boshlanish qismi quyidagi formula orqali aniqlanadi.
, m (17)
bu yer da: - hovli va kvartal ichi orasidagi tarmoqlarning eng uzoq masofada joylashgan quduqning chuqurligi, m
- hovli va ko‘cha tarmoqlarining joylashish farqi, m
va - hovli va ko‘cha tarmoqlarida joylashgan quduqlar yer ining ustki qismini sathi, m
- hovli va kvartal ichi oqova suvlar oqizish tarmoqlarining nishabligi, m
va - hovli va kvartal ichi orasida joylashgan eng uzoq quduqdan ko‘cha qudug‘igacha bo‘lgan masofa, m
Oqova suvlar oqizish tarmoqlarini transport ta’sirida shikastlanmasligi uchun ularning chuqurligi quvurlarning ustki qismigacha bo‘lgan masofa eng kamida 1,50 m bo‘lishi kerak .
Oqova suvdarni oqizish tarmoqlarini gidravlik hisoblash.
Tashqi oqova suvlar oqizish tarmoqlari oqova suvlarni qabul qilib olish va chiqarish uchun muljallangan, kesimi har xil tasvirli yer osti quvur va kollektorlardan iborat.
O‘zi oqar kollektorlarda suv harakati barkaror va notekisdir. Buning sababi borgan sari kollektorlarga yon kollektorlardan oqova suvlarning qo‘shilishidir. Oqova suvlarning hosil bo‘lishi kecha-kunduz, yil hattoki soatlar davomida notekisdir. SHuning uchun kollektorlarni gidravlik hisoblash uchun bir uchastka davomida oqova suvlar miqdori o‘zgarmas deb qabul qilishadi. Uchastka bo‘ylab tushadigan miqdorni kollektor boshlanishida qo‘shiladi deb taxminlashadi.
Oqova suvlar suspenziya va kolloidlar bilan tuyingan polidispyer s tizimni tashqil qiladi. Oqova suv tarkibidagi muallak moddalar va kolloidlar ulushi oshgan sari oqova suv xossalari, toza suv xossalarining farqi tobora oshib boradi. Oqova suv tarkibidagi iflosliklar ulushi o‘zgarib turadi, bu o‘zgarishlar hattoki bir uchastka bo‘ylab yil, kecha-kunduz davomida ruy byer adi.
Oqova suvlar oqizish tarmoqlarini gidravlik hisoblashda quyidagi tenglamalardan foydalanishadi.

1. 
   Sarf tenglamasi.
   

, m³/s (18)
bu yer da: - oqim harakati tezligi, m/s
- jonli qirqim yuzasi, m²

2. 
   tezlikni aniqlash uchun SHezi tenglamasi
   

m/s (19)
bu yer da: - gidravlik nishablik, m
- gidravlik radius, m
- SHezi koeffitsienti
Pavlovskiy tenglamasiga binoan.
(20)
bu yer da: – daraja ko‘rsatkichi, m da
- g‘adir – budurlik koeffitsienti.
Gidravlik nishablik Darsi tenglamasi yordamida aniqlanadi.
(21)
bu yer da: - er kin tushish tezlanishi, m/s²
- darsi koeffitsienti tarmoqning gidravlik hisoblas

jadvali. №14

Uchaska	Oqava suv	Uzunlik	Deametr	Nishablik	Tezlik	Tulish darajasi				i*l									Satx
						h/d	h			Yer					Quvur tagi
										Boshi	Ohiri		Boshi	Ohiri		Boshi	Ohiri		Boshi	Ohiri
1	2	3	4	5	6	7	8		9		10	11		12	13		14	15		16	17
0-1	3,03	421	200	0,003	0,53	0,25	0,100		1,263		502,5	501,5		501,40	500,14		501,65	500,39		1,10	1,36
1-2	25,53	429	250	0,003	0,7	0,7	0,120		1,287		501,5	500,3		500,09	498,80		500,79	499,50		1,41	1,50
2-3	29,93	402	300	0,0025	0,69	0,6	0,144		1,005		500,3	499,3		498,75	497,75		499,35	498,35		1,55	1,56
3-4	93,89	250	400	0,004	0,79	0,45	0,158		1		499,3	498,5		497,64	496,64		498,09	497,09		1,66	1,86
4-N/S	95,09	69	400	0,0025	0,75	0,46	0,184		0,1725		498,5	498,0		496,64	496,47		497,10	496,93		1,86	1,53
5-6	12,08	362	450	0,0016	1,16	0,49	0,221		0,5792		628,7	628,4		624,80	624,45		625,02	624,67		3,90	3,95
6-1	19,17	59	450	0,002	1,2	0,5	0,225		0,118		628,4	627,9		624,45	623,93		624,67	624,15		3,95	3,97
7-8	20,72	162	500	0,0015	1,32	0,53	0,265		0,243		627,9	626,8		623,93	623,42		624,19	623,68		3,97	3,38
8-9	26,31	855	500	0,0018	1,37	0,58	0,290		1,539		626,8	626,1		623,42	622,91		623,71	623,20		3,38	3,19
9-10	32,26	313	500	0,0018	1,37	0,58	0,290		0,5634		626,8	626,1		623,42	622,91		623,71	623,20		3,38	3,19

Oqova suvlarni oqizish tarmoqlarining bo‘ylama qirqim loyihasini tuzish.
Oqova suvlarni oqizish tarmoqlarining bo‘ylama tasvirlarini loyihalash, birlashtiradigan quduq va kamer alarga quvurni ulash joyidagi sath va nishablik, tarmoqni boshlang‘ich joylashish chuqurligi deb ataladigan kolektorni bo‘ylama kemini tuzishdan iborat.

Oqova suvlarni oqizish tarmoqlarining yotqizishni balandlik tasvirlarini loyihalashda shularga intilishi, ya’ni o‘zini – o‘zi tozalsh tezligini albatta saqlash va tarmoqda katta chuqurlik bo‘lmasligi kerak .

Dastlabki bo‘ylama qirqimda loyihalanish lozim bo‘lgan tarmoqlarning yer sathlari belgilanadi. Qirqimda rejadagi hisobli nuqtalar, uchastka uzunliklari tabiiy va sun’iy tusiqlar ko‘rsatiladi. So‘ngra quvurlarning boshlangich chuqurligi aniqlanib, eng chuqur va eng uzun kollektor tanlanadi.
Oqova suvlarni oqizish tarmoqlarining bo‘ylama qirqim loyihasi boshlang‘ich chuqurliklarni, nishablik, sathlarni quvurlar ulanish joylarini quduqlarni, belgilash va aniqlashdan iborat. Bo‘ylama qirqim gidravlik hisoblash asosida chiziladi.
Bo‘ylama qirqimda fakat hisobli nuqtadagi quduqlar ko‘rsatiladi. Hisobli nuqtalar, kollektorning sarf, nishablik, diametr o‘zgaradigan joylar xisoblanadi.
Bo‘ylama qirqim loyihasini to‘zishda oqova suvlar tarkibidagi muallaq moddalar chukmaga tushmasligini ta’minlaydigan tezliklar qabul qilinadi. Tezlik borgan sari o‘sib borishi lozim. Quvur nishabliklarini imkoni boricha yer nishabiga qarab tanlashadi. Bo‘ylama qirqimda yer ning, quvurning sath ko‘rsatkichlari, quvur matyer iali va asosi, burilishlar, diametr, nishablik, oralik masofalar, tezlik, nisbiy sath va boshqa ko‘rsatkichlar keltiriladi.
Oqova suvlarni oqizish tarmoqlarining yo‘nalishi to‘g‘ri chiziq bo‘ylab utkaziladi. Yo‘nalish, nishablik yoki quvur diametri o‘zgargan joylarda va yon kollektorlar ulangan joylarda quduqlar urnatiladi. To‘g‘ri yo‘nalishdagi uchastkalarda diametri 150 mm da har 35 m da, 200 – 450 mmda har 50 m da 500 – 600 mm da har 75 m da, 700 – 900 mm da har 100 m da kuzatuv quduqlari urnatish ko‘zda tutiladi.
Yo‘nalish o‘zgarganda burilish burchagi 90⁰ dan oshmasligi shart. Har xil diametrli quvurlarni yuqori qism sathlari bo‘ylab ulanadi.


Izoh: 1 14 va 15-jadvallar shahar suv ta'minoti tarmog'i rejasining chizmalariga muvofiq tuzilgan.
Majburiy adabiyotlar.
1. Moskvitin A.S. Maxsus quvurlar bo'yicha ma'lumotnoma: Suv ta'minoti va kanalizatsiya inshootlari uchun quvurlar, armatura va uskunalar. M: Stroyizdat, 1979 yil
2. Nikoladze G.I., Tsiklauri D.S. - Qishloq aholi punktlarining gidrotexnikasi, suv ta'minoti va kanalizatsiyasi. M-Stroyizdat, 1982 yil

.
3. KMK 2.04. 02-97 - Suv ta'minoti. Tashqi tarmoqlar va tuzilmalar. - O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasining rasmiy nashrlari. Toshkent 1997 yil.

4. Dizayner uchun qo‘llanma: Aholi punktlari va sanoat korxonalarini suv bilan ta’minlash. M: Stroyizdat. 1984 yil.
5. Tugay A.M., Ternovtsev E.V. Suv ta'minoti. Kurs dizayni. - K: Vishcha maktabi, 1980 yil.
6. Shevelev F.A., Shevelev A.F. - Suv quvurlarini gidravlik hisoblash uchun jadvallar.: Ma'lumotnoma. M: Stroyizdat, 1984 yil.
Qo'shimcha adabiyotlar.

2. 
   1. Abramov N.N. boshqalar - suv ta'minoti tarmoqlarini hisoblash. - M: Stroiizdat, 1983 yil.
   
3. 
   2. Abramov N.N. - Suv ta'minoti. M Stroyizdat, 1984 yil.
   
4. 
   3. Lenskiy V.A. – Suv ta’minoti va kanalizatsiya – Stroyizdat. 1984 yil.
   

4. Pereshkin A.K. - Maxsus ishlar bo'yicha qo'llanma. M: Stroiizdat, 1987