|
Juwmaq
Paydalani’lg’an a’debiyatlar
Kirisiw
Temani’n’ aktualli’g’i’. A’debiy tildin’ rawajlani’w tari’yxi’nda wondag’i’
funkcional stillerdin’ payda boli’wi’, qa’liplesiwi ha’m rawajlani’wi’ u’lken wori’n
tutadi’. Ha’r qanday funkcional stil a’debiy tildin’ bir bo’legi si’pati’nda,
birinshiden, ekstralingvistikali’q jag’daylarg’a baylani’sli’ payda boladi’, yag’ni’y
ja’miyetlik turmi’sti’n’ bir tarawi’nda tildin’ belgili bir maqset penen
qollani’li’wi’na tiykarlanadi’, yekinshiden, bir funkcional stil basqa stillerden
wo’zine ta’n bolg’an stilistikali’q til qurallari’ arqali’ wo’zgeshelenip turadi’.
Sonli’qtan
da,
ha’rbir
stildi
si’patlag’anda
woni’n’
yeki
ta’repin-
ekstrolingvistikali’q ha’m tillik ta’replerin birge ali’p qaraw kerek.
Qaraqalpaq tilinde ra’smiy is qag’azlar stili yelege shekem arnawli’
izertlenbedi. Qaraqalpaq tiline ma’mleketlik til biyligi berilgennen keyin (1989)
ra’smiy is qag’azlari’ qaraqalpaq tilinde ali’p bari’ldi’. Is qag’azlar stilinin’
leksikali’q, grammatikali’q normalari’ qa’liplesti. Ko’plegen terminler qaraqalpaq
tilinde atali’p, so’zlik quramg’a jan’a so’zler qosi’ldi’. Ra’smiy is qagazlari’ni’n’
ni’zamshi’li’qta, diplomatiyali’q baylani’slarda, ku’ndelikli qari’m qatnastag’i’
funkciyasi’ ja’ne de ken’eydi. Bulardi’n’ barli’g’i’ ra’smiy is qag’azlari’ stilinin’
basqa stiller arasi’ndag’i’ leksikali’q, grammatikali’q wo’zgesheliklerin arnawli’
izertlewdi talap yetedi. Bul temani’n’ aktualli’g’i’n ko’rsetedi.
Prezidentimiz I.A.Karimov ana tilinin’ qari’m-qatnastag’i’, ja’miyetlik
turmi’stag’i’ xi’zmetin ko’rsete wot’ri’p bi’lay dep jazg’an yedi:
“G’a’rezsizlik ji’llаri’ndа wo’zbek tilinin’ qоllаni’w shen’beri is ju’zinde
wоg’аdа ken’eygeni, wоni’ ilimiy tiykаrdа rаwаjlаndi’ri’wg’а qаrаti’lg’аn
izertlewler, tilimizdin’ wo’zine ta’n wo’zgesheliklerine bаg’i’shlаng’аn ilimiy
ha’m ko’pshilik bаr kitаplаr, wоqi’w qоllаnbаlаri’, jаn’а-jаn’а so’zlikler ko’plep
bаspаdаn shi’g’i’p аti’rg’аni’ ja’miyet wоy-pikirin rаwаjlаndi’ri’wg’а wo’z u’lesin
qоspаqtа. A’sirese, ma’mleketlik tildin’ xаli’q аrаli’q ko’lemde de belsene islesiw
qurаmi’nа аylаni’p bаrаti’rg’аni’ itibаrg’а i’lаyi’q.
Аl, bunnаn jigirmа ji’l аldi’n a’piwаyi’ g’аnа аrzа yaki mаg’li’wmаtnаmаni’
dа wo’zbek tilinde jаzi’wdi’n’ mu’mkinshiligi jоq yedi. Bu’gin bul hаqqi’ndа
аytsаn’i’z, ko’pshilik jаslаrdi’n’ iseniwi qi’yi’n. Wo’ytkeni, ha’zirgi da’wirde
jоqаri’ ha’kimyat uyi’mlаri’nаn bаslаp jergilikli bаsqаri’w ma’kemelerine deyin is
ju’rgiziw аnа tilimizde a’melge аsi’ri’lmаqtа.
1
Qaraqalapqstan
Respudlikasi’ni’n’
ma’mleketlik
til
haqqi’ndag’i’
ni’zamni’n’
qabi’l
yetiliwi
respublikami’zdi’n’
ma’kemeleri
menen
sho’lkemlerinde, ka’rxanalari’nda ra’smiy is qag’azlari’n qaraqalpaqsha ju’rgiziw
ma’selesi ta’rtiplestiriwdi talap yetedi. Ma’keme ha’m sho’lkemlerde, basqarma
ha’m ka’rxanalarda qaraqalpaq tilinde ali’p bari’latug’i’n is qag’azlari’n du’ziw,
qa’liplestiriw ha’m jetilistiriwdegi yen’ a’hmiyetli ma’selelerdin’ biri wolardi’n’
tili ha’m stili boli’p yesaplanadi’.
2
Ra’smiy is qag’azlari’ stili payda bolg’an waqi’ttan baslap a’debiy tildi
jan’a ilimiy tu’sinikler menen, grammatikali’q formalar ha’m sintaksislik
konstrukciyalar menen bayi’ti’p kiyati’r. Sonli’qtan da ha’r qanday rawajlang’an
a’debiy tildegi ra’smiy is qagazlari’ stili wo’zinin’ leksika-semantikali’q ha’m
grammatikali’q belgileri menen wo’zgeshelenip turadi’.
Qaraqalpaq jazba a’debiy tili tari’yxi’nda ra’smiy is qag’azlari’ stili
funkcionalli’q stillerdin’ basli’ tarmaqlari’ni’n’ birin quraydi’. Wol wo’zinin’
atqaratug’i’n ja’miyetlik xi’zmetinin’ mazmuni’na, hu’jjetlik kommunikativlik
wo’zgesheliklerine sa’ykes jazba stillerdin’ basqa ayri’m tu’rlerine (ilimiy stil,
publicistikali’q stil) qarag’anda a’dewir yerterek payda bolg’an.
XIX a’sirdin’ aqi’ri’ XX a’sirdin’ baslari’nda jazi’lg’an ra’smiy hu’jjetler
ra’smiy is qag’azlari’ stiline tiyisli hu’jjetlerdin’ yen’ da’slepki u’lgileri boli’p
yesaplanadi’.
Qaraqalpaq tilindegi ra’smiy is qag’azlari’ XIX a’sirdin’ baslari’nda-aq
payda boli’p wol ayri’qsha funkcional stil si’pati’nda XX a’sirdin’ baslari’nda
qaraqalpaq a’debiy tilinin’ milliy a’debiy tili si’pati’nda rawajlana basladi’.
Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tilinde, wol wo’zine ta’n bolg’an leksikali’q ha’m
grammatikali’q wo’zgesheliklerge iye. Bul wo’zgeshelikler qaraqalpaq til
1
Каримов.И.А Жоқары мәнаўият-жеңилмес күш. Тошкент, «Мәнаўият»,208,86-бет
2
Berdimuratov Ye, Qutl?muratov B, Karimullaev Ye .Qaraqalpaq tilinde is ju’rgiziw. No’kis 1993,3-bet.
biliminde tek ayri’m maqalalar, monografiya ha’m sabaqli’qlarda so’z yetilgeni
bolmasa usi’ waqi’tqa deyin arnawli’ izertlew obekti bolg’an joq. Sonli’qtan da
ha’zirgi qaraqalpaq tilindegi ra’smiy is qag’azlar stili leksika-semantikali’q ha’m
grammatikali’q wo’zgesheliklerin izertlew, a’debiy tildegi worni’n ani’qlaw-
qaraqalpaq til bilimindegi aktual ma’selelerdin’ biri boli’p yesaplanadi’.
Do'stlaringiz bilan baham: |
