Microsoft Word Allamuratov A

Magistrlik dissertaciyani’n’ quri’li’si’. Dissertaciya kirisiw, u’sh bap ha’m 
paydalani’lg’an a’debiyatlar diziminen ibarat. 
Ko’lemi
 80 betten ibarat. 
 
 
Funkcional stillerdin’ tu’rleri 
 
Stilistika  ilimindegi  yen’  tiykarg’i’  tu’sinik-bul  “stil”  tu’sinigi  boli’p 
yesaplanadi’.  “Stil” so’zi termin si’pati’nda til biliminde de, a’debiyattani’wda da 

---

ten’dey qollani’ladi’, biraq woni’n’ bul ilim tarawi’ndag’i’ ma’nileri birdey yemes: 
til  iliminde  wol  til  ha’m  so’ylew  stillerin,  a’debiyattani’wda  ko’rkem 
shi’g’armani’n’ stilin bildiredi.  
 
Rossiyada  “stil”  so’zi  birinshi  ret  XVIII  a’sirdin’  baslari’nda  qollani’la 
basladi’.  Woni’n’  a’debiy  tildin’  stillik  sistimasi’  si’pati’nda  qollani’li’wi’ 
M.V.Lomonosovti’n’ miynetleri menen baylani’sli’. 
 
Bunnan  keyingi  da’wirlerde  til  stilin  ani’qlaw  boyi’nsha  rus  tilshi 
ilimpazlari’  ta’repinen  biraz  jumi’slar  islendi.  Bul  ma’selede  A.X.Vostokov, 
L.V.Sherba, 
V.V.Vinogradov, 
M.N.Kojina, 
A.N.Gvozdev, 
R.A.Budagov, 
A.I.Efimov,  L.G.Barlas,  D.E.Rozintal  ha’m  t.b.  miynetleri  u’lken  a’hmiyetke  iye 
boldi’,  “stil”  ha’m  woni’n’  mazmuni’  ken’nen  tu’sindirildi.  Biraq  sog’an 
qaramastan  bul  izertlewlerde  stilge  berilgen  ani’qlamani’n’  birdey  yemesligi 
ko’rinedi. 
 
Son’g’i’  da’wirlerde  tu’rkiy  tillerinin’  stilistikasi’  da  sistimali’  tu’rde 
izertlene basladi’. Ma’selen, wo’zbek,
3
 qazaq,
4
 ha’m t.b. tu’rkiy tillerinde stilistika 
boyi’nsha  miynetler  basi’li’p  shi’qti’  ha’m  wolarda  stilge  ani’qlama  berilip, 
stilistikani’n’ maqset ha’m wazi’ypalari’ ko’rsetiledi.  
 
Qaraqalpaq 
tilinde 
stil 
ma’selesi 
birinshilerden 
boli’p 
professor 
Ye.Berdimuratovti’n’  miynetlerinde  arnawli’  tu’rde  so’z  yetiledi.  Wol:    “stil-bul, 
haqi’yqati’nda  da,  tildin’  tari’yxi’y  rawajlani’wi’ni’n’  bari’si’nda  turmi’s 
tarawlari’na,  til  arqali’  qatnasti’n’  tu’rli  formalari’na,  konkret  situciyag’a 
baylani’sli’  leksika-semantikali’q,  grammatikali’q  h.t.b    boyi’nsha  sol  tarawg’a 
funkcionalli’q  beyimliligi  menen  qa’liplesken  til  qurallari’nan  sistimasi’ 
si’pati’nda ko’rinedi”
5
 dep ani’qlaydi’.  
 
Ha’r  qanday  xali’qti’n’,  millettin’  tili  uzaq  da’wirler  dawami’nda  sol 
xali’qti’n’  tari’yxi’  menen  ti’g’i’z  baylani’sta  qa’liplesedi,  rawajlanadi’  ha’m 
quramali’  qatnas  qurali’  boli’p  jetilisedi.  Tari’yxi’y  rawajlani’w  bari’si’nda 
woni’n’  qurami’nda  a’debiy  tili  payda  boldi’.  A’debiy  til  uli’wma  xali’q  tilinin’ 
                                                
3
 Шомахсудов A., Расулов И., Кўнгоров Р, Рустамов X. Ўзбек тили стилистикаси. Тошкент, 1983. 
4
 Balaqaev M, Janpeyisov E, Tomanov M, Manasbaev B Qazaq tilinin’ stilistikas . 
? Almat , 1947.
?
 
5
 Бердимуратов Е. Әдебий тилдиң функционаллық стильлериниң  раўажланыўы менен қарақалпақ 
лексикасының раўажланыўы. Нөкис,1973. 8-b. 

---

belgili bir normalari’ menen si’patlanatug’i’n  yen’ joqarg’i’ formasi’ boli’p, tildin’ 
barli’q  tarawlari’n  (so’zlik  quram,  fonetika,  grammatika)  qamti’ydi’.  Norma 
ja’miyetke  xi’zmet  yetiw  ushi’n  xali’q  ta’repinen  tan’lap  ali’ng’an  til 
qurallari’ni’n’ ji’yi’nti’g’i’ bolg’anli’qtan ha’mmege ten’dey xi’zmet yetedi. 
 
Ja’miyettegi  atqaratug’i’n  xi’zmetine  (funkciyasi’na)  ha’m  qollani’li’w 
jag’dayi’na qaray til “til” ha’m  “so’ylew” dep aji’rati’ladi’. Wolar wo’z ara jaqi’n, 
biraq ten’ yemes. 
 
Haqi’yqati’nda da, til adamlar arasi’ndag’i’ birden-bir qatnas qurali’. Tildin’ 
ja’miyettegi  atqaratug’i’n  xi’zmeti,  ko’rinisi,  woni’n’  funkciyasi’  u’lken  ha’m 
ha’rqi’yli’.  Bul  tuwrali’  ilimde  ha’r  qi’yli’  pikirler  bar.
6
  Wolardan  akademik 
V.V.Vinogradovti’n’  pikiri  di’qqatqa 
i’layi’q.  Wol  tildin’  ja’miyettegi 
qollani’li’wi’nda  woni’n’  tiykarg’i’  u’sh  funkciyasi’n  ko’rsetedi:  1)  so’ylesiw 
(obshenie),  2)  xabarlaw  (soobshenie),  3)  ta’sir  yetiw  (vozdeystvie)
7
  Bul  tildin’ 
ja’miyetlik  qubi’li’s  yekenin  ko’rsetedi:  1)  Til  arqali’  adamlar  bir-biri  menen 
so’ylesedi,  pikir  ali’sadi’;  2)  Wolar  bir-birine  belgili  bir  mag’li’wmatti’,  xabardi’ 
jetkizedi, soraydi’, sorawg’a juwap beredi, wo’tinish yetedi, tilek bildiredi, buyri’q 
yetedi ha’m t.b. 
 
Soni’n’  menen  birge  til  adamlarg’a  ta’sir  yetiw  (vozdeystvie)  funkciyasi’n 
da  atqaradi’.  Ma’selen,  belgili  bir  mag’li’wmatti’  bir  adam  yekinshi  adamg’a 
jetkizgende, yekinshi adamni’n’ mag’li’wmati’n, xabari’n yesitiw ag’zalari’ menen 
qabi’llaydi’  ha’m  de  woni’n’  miy  kletkalari’ndag’i’  nervlerinde  soni’n’ 
na’tiyjesinde  psixikali’q  emociya,  ta’sir  payda  boladi’.  Bunday  emocionalli’q 
sezimlerge  quwani’w,  tan’lani’w,  qapalani’w,  qayg’i’ri’w,  wo’kiniw  ha’m  t.b. 
kiredi. 
 
Tildin’ usi’nday belgili bir funkciyada qollani’li’wi’ na’tiyjesinde wondag’i’ 
til qurallari’ (leksika-frazeologiyali’q, grammatikali’q) belgili bir sistimag’a tu’sip 
qa’liplesedi  ha’m  sol  tarawda  qollani’ladi’.  Usi’layi’nsha  bir-birinen  til 
qurallari’ni’n’  qollani’li’wi’  menen  wo’zgeshelenetug’i’n  til  tarawlari’  payda 
                                                
6
 Лингвистический энсклопедический словар. M.1990, 564-b 
7
 Виноградов В.В.Стилистика. Теория поетической речи. Поэтика. M. 1963, 6-б 

---

boldi’. A’debiy tildin’ funkciyasi’na baylani’sli’ usi’nday tu’rleri funkcional stiller 
dep ataladi’. 
 
Solay  yetip,  funkcional  stil-wo’zindegi  til  qurallari’  sistimasi’  menen 
aji’rali’p  turatug’i’n  ha’m  adamzat  ja’miyetinin’  belgili  bir  tarawi’nda  sog’an 
sa’ykes funkciyani’ atqari’w ushi’n xi’zmet yetetug’i’n so’ylewdin’ tu’ri. 
 
Ha’r  bir  funkcional  stil  qollani’wdag’i’  maqsetine  ha’m  wortali’qqa 
baylani’sli’  wo’zinin’  tan’lap  ali’ng’an  ha’m  qa’nshelli  qa’liplesken  ayri’qsha  til 
qurallari’na iye boladi’. 
 
Funkcional  stiller  bir  neshshe  tu’rlerge  bo’linedi,  biraq  wolardi’  ani’qlaw, 
klassifikaciyalaw ma’selesinde ilimpazlar arasi’nda pikirler birdey yemes. 
 
A.I.Efimov  a’debiy  til  stillerin:  a’debiy-belletrisikali’q,  ja’miyetlik-
publicistikali’q,  ilimiy,  professional-texnikali’q,  ra’smiy  hu’jjetler,  epistolyarli’q 
dep bo’ledi.
8
  
 
N.A.Gvozdev  is  qag’azlar  stili,  ko’rkem  a’debiyat,  publicistikali’q,  ilimiy 
ko’pshilik (kitabi’y so’ylew stilleri) ha’m so’ylew (turmi’sta so’ylew stili) stillerin 
ko’rsetedi.
9
 
 
Basqa  izertlewshilerde  de  funkcional  stiller  haqqi’ndag’i’  pikirleri  ha’r 
qi’yli’. 
 
Tildin’ 
atqaratug’i’n 
funkciyalari’na 
sa’ykes 
funkcional 
stiller 
to’mendegishe  bo’linedi:  1)  so’ylesiw  funkciyasi’na  baylani’sli’:  so’ylew  stili. 
Wol  adamlardi’n’  ku’ndelikli  turmi’si’nda  wo’z  ara  so’ylesiw,  pikir  ali’si’wi’nda 
qollani’ladi’;  2)  xabarlaw  funkciyasi’na  baylani’sli’:  a)  ilimiy  stil  (ilimiy-
ko’pshilik,  ilimiy-woqi’w,  ilimiy-publicistikali’q,  ilimiy-texnikali’q).    Woni’n’ 
janrlari’:  monografiya,  dissertaciya,  ilimiy  maqala,  referat,  recenziya  ha’m  t.b.     
b) ra’smiy isler stili (ken’se ha’m diplomatiyali’q hu’jjetler, ni’zamlar, pa’rmanlar 
h.t.b.)  Woni’n’  janrlari’:  pa’rman,  buyri’q,  akt,  kelisim,  protokol,  minezleme, 
isenim  qag’az  ha’m  t.b.  3)  ta’sir  yetiw  funkciyasi’na  baylani’sli’:  a) 
publicistikali’q  stil  (gazeta-publicistikali’q,  radio-telejurnalistika,  oratorli’q). 
                                                
8
 Ефимов  А.И.История русского литературного языка. M. 1967.16-б. 
9
 Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. M. 1965. 17-28-б.  

---

Woni’n’  janrlari’:  bas  maqala,  reportaj,  ocherk,  feleton  ha’m  t.b.  b)  ko’rkem 
a’debiyat stili (prozali’q, poeziyali’q).   Woni’n’ janrlari’: roman, povest, gu’rrin’, 
qosi’q,  poema  ha’m  t.b.  Tildin’  so’ylesiw,  xabarlaw,  ta’sir  yetiw  funkciyalari’ 
geyde bir-birine wo’tip aralas ta qollani’la beredi. Ma’selen, publicistikali’q stilde 
ta’sir yetiw funkciyasi’  menen birge xabarlaw funkciyasi’ da ko’rinedi. Bul stiller 
jazba  tu’rde  de,  awi’zeki  tu’rde  de  paydalani’ladi’.  Ma’selen,  ilimiy  temadag’i’ 
lekciya  jazba  tu’rde  boli’p,  kitabi’y  stilge  kiredi,  biraq  wol  awditoriya  aldi’nda 
awi’zsha ayti’ladi’. 
 
 Kitabi’y  stiller  so’ylew  stilinin’  wo’zinin’  funkcionalli’q  belgileri  menen 
aji’rali’p turadi’. Wolar xabarlaw ha’m ta’sir yetiw ushi’n paydalani’li’p  monolog 
tu’rinde  qollani’ladi’,  wolarda  buri’nnan  qa’liplesken  ha’m  turaqlasqan  formalar, 
til  qurallari’  ani’q  ha’m  toli’q  ko’rinedi.  Al  so’ylew  stili  belgili  bir  jag’dayda, 
situaciyada so’ylesiw ushi’n paydalani’latug’i’n bolg’anli’qtan, wondag’i’ so’zler, 
so’z formalari’ yerkin ha’tte qi’sqarti’li’p ta qollani’ladi’. Wol dialog tu’rinde iske 
asadi’. 
 
Ko’rsetip  wo’tkenimizdey,  til  stillerinin’  bo’liniwine  ha’r  qi’yli’ 
ekstralingvistikali’q  ja’miyetlik-siyasiy,  Socialli’q  (foktorlar  da  sonday-aq 
lingvistikali’q  faktorlar  da)  so’ylew  formasi’,  janri’  ha’m  t.b.  ta’sirin  tiygizedi. 
Ha’r  bir  adam  turmi’s  jag’daylari’na  sa’ykes  til  qurallari’n:  so’zlerdi,  ga’plerdi 
tan’lap so’yleydi. Sonli’qtan woni’n’ so’ylewi ha’r jag’dayda ha’r qi’yli’ boladi’. 
Til  stilleridin’  ishinde  is  qag’azlari’  stilin  u’yreniw,  leksikali’q, 
grammatikali’q  wo’zgeshelikleri  boyi’nsha  izertlewler  ali’p  bari’ldi’.  Ra’smiy  is 
qag’azlar  stilin  izertlew  tu’rkiy  tillerde  XX  a’sirdin’  70-80-ji’llari’nan  basladi’. 
Tatar  tilinde  А.А.Temirxanov  «Язык  делових  бумаг  в  современном  татарском 
языке»  Mосква,2006,  wo’zbek  tilinde  D.S.Babaxanovani’n’  «Офицально-
деловой 
стиль 
современного 
узбекского 
литературного 
языка» 
Тошкент,(1987),  bashqurt  tilinde  A.G.Ilmuxametovti’n’  «Формирование  и 
развитие офицально-делового стиля башкирского языка» (Уфа,2005), Egоrоvа 
N.  «Лексико-семантические  и  стилистические  особенности  современних 
официально-деловичтекстов».Москва,2010.  Qaraqalpaq  tilinde  Q.Bekbergenov 

---

funkcional  syillerdin’  ishinde  ilimiy  stil  boyi’nsha  “Ha’zirgi  qaraqalpaq  a’debiy 
tilindegi 
ilimiy 
stildin’ 
leksika-semantikali’q 
ha’m 
grammatikali’q 
wo’geshelikleri”    degen  temada  arnawli’  tu’rde  izertlegen.  Bunnan  basqa  da 
ko’rkem  a’debiyat  stili  boyi’nsha  ko’plegen  arnawli’  miynetlerdi  ko’riwimizge 
boladi’.  Ma’selen,  Sh.  Abdinazimovti’n’  “Qi’ri’q  qi’z  da’stani’ni’n’  leksikasi’” 
No’kis,1992. 
“Berdaq 
shi’g’armalari’ni’n’ 
tili” 
dok.diss, 
No’kis,2001. 
Publisistikali’q stil boyi’nsha Z.Q.Worazi’mbetova “Qaraqalpaq ku’ndelikli  baspa 
so’zi tilinin’ qa’liplesiwi” No’kis,2006. 
 
Ilimiy jaqtan qaraqalpaq tilindegi funkcional stillerdin’ leksika-semantikali’q 
wo’zgesheliklerin 
birinshi 
ret 
prof. 
Ye. 
Berdimuratov 
wo’zinin’ 
monografiyasi’nda
10
 ha’m doktorli’q dissertaciyasi’nda
11
  ken’ izertlegen. Wol bul 
izertlewlerinde  qaraqalpaq  tilindegi  funkcionalli’q  stillerdi:  1)  publicistikali’q;  2) 
ko’rkem  a’debiyat;  3)  ilimiy-terminologiyali’q;  4)  wo’ndirislik  texnikali’q  5) 
ra’smiy is qag’azlar stili dep beske bo’lgen ha’m funkcional stillerdin’ qa’liplesiwi 
ha’m  rawajlani’wi’  menen  qaraqalpaq  a’debiy  tilinin’  so’zlik  qurami’ni’n’ 
bayi’wi’n  bay  materiallar  tiykari’nda  ha’r  ta’repleme  ko’rsetken.  İlimpazdi’n’  bul 
miyneti  qaraqalpaq  tilindegi  stillerdi  ilimiy  ko’z-qarastan  izertlew  ushi’n  baslama 
boldi’. 
 
Qaraqalpaq  tilindegi  funkcional  stiller  ha’m  wolardi’n’  tiykarg’i’  belgileri 
A.Bekbergenovti’n’  stilistika  boyi’nsha  sabaqli’g’i’nda  qi’sqasha  so’z  yetilip 
wonda  avtor  funkcional  stillerdi  1)  kitabi’y  (ilimiy,  ra’smiy  isler,  publicistikali’q, 
ko’rkem  a’debiyat  stili)  ha’m  2)  so’ylew  stili  dep  bo’lgen  ha’m  ha’r  bir  stildin’ 
tiykarg’i’  leksikali’q,  morfologiyali’q  ha’m  sintaksislik  wo’zgesheliklerine 
toqtag’an. 
12
 
 
Qaraqalpaq milliy a’debiy tilindegi funkcionalli’q stillerdin’ payda boli’wi’, 
qa’liplesiwi  ha’m  rawajlani’wi’  wo’zinin’  tari’yxi’na  ha’m  ha’r  bir  wo’zinin’ 
ja’miyetlik tiykari’na ha’m sog’an sa’ykes rawajlani’w wo’zgesheliklerine iye.  
                                                
10
 Бердимуратов E. Әдебий тилдиң функционаллық стильлериниң  раўажланыўы менен қарақалпақ 
лексикасының раўажланыўы. Нөкис,1973. 
11
 Развитие каракалпакской лексики в связи с развитием функциональных стилей литературного языка. 
AДД. Тошкент, 1973. 
12
 Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис. 1990. 9-17-б.  

---

 
Xali’qti’n’  ana  tilinde  milliy  jazi’wi’ni’n’  payda  boli’wi’  menen  yeski 
ra’smiy  is  qag’azlari’  stilinin’  worni’na  a’debiy  tilge  tiykarlani’p  quri’lg’an, 
mazmuni’ ha’m du’zilisi boyi’nsha pu’tkilley wo’zgeshe jan’a ra’smiy is qag’azlar 
stili  do’redi.
13
  Bul  stil  jan’a  quri’li’sti’  sho’lkemlestiriw  ha’m  rawajlandi’ri’wg’a 
qarati’lg’an  ma’mleketlik  kelisimler,  shaqi’ri’qlar,  qararlar,  buyri’qlar,  xojali’qlar 
arasi’ndag’i’ hu’jjetler ha’m tag’i’ basqalardi’n’ tiykari’nda payda boldi’. 
 
Sol da’wirge shekem yeski ra’smiy is qag’azlari’ stiline tiyisli hu’jjetlerdin’ 
tu’rleri sheklengen ha’m tili uli’wma xali’qqa janli’ til menen sali’sti’rg’andi’ biraz 
wo’zgesheliklerge iye yedi. Ma’selen, XVIII a’sirdin’ ra’smiy hu’jjetlerinin’ tiline 
na’zer  awdarsaq,  woni’n’  sol  da’wirdegi  jazba  a’debiy  til  bolg’an  yeski  tu’rkiy 
tilge  uqsas  yekenligin  ko’remiz.  Mi’sali’:  Oshbu  antg’a  to’ben  qaraqalpaq