Agrotexnologiyalar instituti

DORIVOR O‟SIMLIKLARDA ILMIY IZLANISH ASOSLARI 
 
9 
 
gipotezani va metodikasini ishlab chiqish. 
3.
 
Tajriba sxemasini va metodikasini ishlab chiqish. 
Temani  tanlash  va  tajribaning  maqsadini  aniklash  bu  muxim  masala  bo‘lib, 
bunda o‘rganiluvchi holatning har tomonlama mantiqan tahlil etish, tajribani boshlash 
va  uni  o‘tkazish  strategiyasini  aniq  ko‘z  oldiga  keltira  bilish  demaqdir.  Tajribaning 
rejalashtirish  keyingi  bosqichda  ya‘ni  o‘rganilishi  lozim  bo‘lgan  masalaning  shu 
kundagi  holati-bu  ilmiy  adabiyotlar  bilan  tanishish  va  bir  yoki  bir  nechta  ishchi 
gipotezani oldinga surishdir. 
  Ishchi  gipotezasini  oldinga  surish  orqaligini  tajriba  sxemasi  va  uning 
programmasi  ishlab  chiqishga  imkoniyat  yaratiladi.  Tajriba  programmasida  uning 
sxemasi,  o‘tkazish  metodikasi  va  texnikasi  kuzatuvlar  hamda  hisoblovlar 
(uchet)o‘tkazishlar  aks etiriladi. 
 
Tajribani  rejalashtirishdagi  muhim  vazifalardan  biri  bu  tajribaning  sxemasini 
ishlab chiqishdir. Tajriba sxemasini ishlab chiqilishida: 
1.
 
Tajribaning  yetsa  xususiyatlik  va  faktorlilik  (ya‘ni  ko‘p  faktorli  tajribada 
tekshirilayotgan har bir faktorning uchrashi mumkin bo‘lgan holatlarini hisobga olish) 
printsiplariga amal qilish. 
2.
 
Nazorat  variantni  to‘g‘ri  tanlab  bilish  va  tajribaga  yo‘ldosh  bo‘lgan,  lekin 
maxsus o‘rganilmaydigan sharoitlar (tajriba fani)ni bilish. 
3.  Tajribada  uchraydigan  asosiy  darsni  (tajriba  markazi)  va  o‘rganiluvchi 
faktorlarning  o‘zgaruvchanlik  birliklarini  (qiymatlarini)  belgilash  kabi  holatlarga 
alohida e‘tibor berish lozim bo‘ladi. 
Bir  faktorli  tajriba  sxemasini  tuzishda  tajriba  natijalariga  ta‘sir  kursatuvchi 
holatni  egri  chiziqli  grafik  orqali  ikki  o‘lchamli  maydonda  joylanish  holatlarini 
belgilash uchun kamida 6-8 ta kuzatiluvchi darajada bo‘lmog‘i lozimdir. 
Ko‘p  faktorli  tajriba  rejalashtirilganda  esa,  faktorlarning  ta‘siri  (natijalarga)  va 
o‘zaro  ta‘sirlari  ham  e‘tiborga  olinishi  kerak  bo‘ladi.Bunda,  hosil  etiladigan 
natijalarga faktorlarning qaysi biri yoki ularning namoyondasi qay holatda bo‘lganda 
ko‘proq ta‘surot o‘tkazishlariga ijobiy baho berish mumkin bo‘ladi. Bir faktorli tajriba 
yagona  gradatsiya  bo‘lsa 
A,V,S,…….Z, 
yoki  ular  ko‘p  uchrovchi  gradatsiya  (doz, 
norma hollarida bo‘lsa A(a
o
,a
1
,a
2
,….a
n
) V(b
o
, b
1
, b
2 …….
b
n
) 
kabi belgilanadi. 
Ko‘p faktorli tajribada esa, uning f(X
1
,X
2,
….. X
n
) kabi munosabat holida bo‘ladi. 
Dala  tajribasini  rejalashtirishda  asosiy  e‘tibor  tajribann  o‘tkazish  metodikasini  uning 
maqsadi  va  vazifalaridan  kelib  chiqishiga,  tajriba  chizmasi,  yer  uchastkasini  to‘g‘ri 
tanlashga,  tajriba  maydonida  takrorlanishlar,  variantlar  va  maydonchalarni  to‘g‘ri 
joylashtirishga  qaratilishi  lozim.  Bundan  tashqari  tajribani  rejalashtira  turib,  hosilni 
o‘z muddatida va yoppasiga yig‘ib olish kabi sharoitlariga e‘tibor berish kerak. 
Hosilni  yig‘ishdan  oldin  dala  uchastkalari  kuzatib  chiqiladi,  tajriba 
maydonchalarining  chegarasi  qoziqlar  bnlan  ajratib  belgilanadi.  Ba‘zi  hollarda, 
maydonchalardagi  o‘simlik  turli  sabablar  ta‘sirida  zararlangan  bo‘lsa,  ular  ma‘lum 
tartib asosida hisobdan chiqariladi.Bunday hollarda hisobdan chiqarilgan maydonning 
miqdori tajriba maydonchalarining 50% dan oshmasligi lozim. 

---