H. A. Jamolxonov


-§.  Fizik–akustik  aspekt



Download 2,28 Mb.
Pdf ko'rish
bet43/395
Sana01.01.2022
Hajmi2,28 Mb.
#299352
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   395
Bog'liq
Hozirgi o`zbek adabiy tili jamolxonov

15-§.  Fizik–akustik  aspekt.
  Eksperimental  fonetikaning  bu  aspekti  fonetik 
birliklarning fizik tabiatini tadqiq qiladi. Fonetik birliklarning fizik tabiatiga tovushning 
balandligi,  kuchi,  tembri,  cho’ziqligi  kiradi.  Tovushning  ovoz,  shovqin,  qo’shimcha 
(yordamchi) ton kabi komponentlari ham fizik-akustik omillar sanaladi. 
1.Tovushning  balandligi
  -  tovushning  un  paychalari  tebranishi  chastotasiga 
bog’liq  sifati.  Ma’lum  vaqt  o’lchovida  (masalan,  bir  sekundda)  un  paychalarining 
tebranish  miqdori  qancha  ko’p  bo’lsa,  tovush  shuncha  baland  bo’ladi  yoki,  aksincha, 
shu vaqt o’lchovi hisobida un paychalari qancha kam (siyrak) tebransa, tovush shuncha 
past  chiqadi.  Tebranayotgan  jismning,  masalan,  un  paychalarining  tinch  holatdagi 
nuqtadan  ikki  (qarama-qarshi)  tomonga  bir  marta  borib  kelishi  bitta  to’la  tebranish 
sanaladi,  ana  shu  bitta  to’la  tebranish 
bir  gerts
  hisoblanadi,  demak,  baland  ovozda 
gerslar  miqdori  ko’p(tebranish  zich),  past  ovozda  esa  gerslar  miqdori  kam  (tebranish 
siyrak)  bo’ladi.  Insonning  eshitish  qobiliyati  16  gersdan  20000  gersgachadir:  16  gers 
eshitishning  eng  quyi  pog’onasi,  20000  gers  esa  eshitishning  eng  yuqori  pog’onasi 
hisoblanadi.  16  gersdan  kam  chastotali  tebranish 
infratovush
,  20000  gersdan  ortiq 
chastotali tebranish esa 
ultratovush
 sanaladi. Inson oddiy so’zlashuvda 100 gersdan 400 
gersgacha  balandlikdagi  tovushni  qo’llaydi.  Insonning  eng  past  tovushi 
bas
  (  u  40 
gersga teng), eng baland tovushi esa 
sopranodir
 (u 170 gersga teng).          
Nutqda  ovozning  (tonning)  baland-past  tarzda  to’lqinlanishi  melodikani  yuzaga 
keltiradi,  melodika  esa  gapning  ifoda  maqsadiga  yoki  emotsionallikka  ko’ra  turlarini 
belgilashda, sintagmalarni, kirish so’z yoki kiritma gaplarni ifodalashda  muhim vosita 
sanaladi.  Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  tebranish  chastotasi  nutqda  boshqa  akustik 
vositalar (urg’u, intonatsiya, tembr, temp kabilar) bilan munosabatga kirishib, murakkab 
tovushni hosil qilishi ham mumkin, bunday murakkab tovushlardan esa turli ekspressiv-
stilistik  maqsadlarda,  ayniqsa,    she’riy  misralardagi  tovush  tovlanishlarini  tarkib 
toptirishda foydalaniladi. 
2.  Tovushning  kuchi 
(intensivligi)-1sm
2
  maydondan    1  sekundda  o’tadigan 
energiya  miqdori.  Bunday  energiya  miqdorining  ko’p  yoki  oz  bo’lishi  tebranish 
amplitudasining  (kengligining)  katta  yoki  kichikligiga  bog’liqdir:  tebranish 
amplitudasining  katta  bo’lishi  unga  berilayotgan  zarba  darajasiga,  masalan,  o’pkadan 
kelayotgan  havo  oqimi  kuchiga  bog’liq.  Masalan,  zarb  urg’usini  (dinamik  urg’uni) 
yuzaga  keltirishda  havo  zarbi  kuchli  bo’ladi.  Demak,  tovush  kuchining  nutqdagi 
ahamiyati ko’proq zarb urg’usini ifodalashda namoyon bo’ladi.                            
Tovush  kuchi  odatda 
detsibel
  bilan  o’lchanadi.  Masalan,    soatning  chiqillashi  - 
20db, pichirlash - 40db, yarim ovoz bilan gapirish-60db, baland ovoz bilan gapirish - 80 


21 
 
db,  simfonik  orkestr  ovozi-100dan  110detsibelgacha  bo’ladi.  130  detsibeldan  ortiq 
kuchdagi tovush quloqqa og’riq beradi, insonni noxush qiladi. 
3.  Tovush  tembri
  -  tovushning  asosiy  ton  va  yordamchi  tonlar  (oberton,parsial 
tonlar)  qo’shilmasidan  tarkib  topadigan  sifati.  Tovush  tembrini  ifodalovchi  va  uning 
boshqa  tovushlar  tembridan  farqini  ko’rsatuvchi  chastotalar 

Download 2,28 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   395




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish