Guliston-Huquq va axloqning o'zaro bog'liqligi, uni o'qitish metodikasi

B) Gipoteza. 

Huquq  normasida  belgilanadigan  qoida  qanday  sharoit  va  holatda  kim 

tomonidan  amalga  oshirilishi  ko‘rsatiladi.  Gipoteza  huquq  normasining  bir  qismi 

bo‘lib,  unda  dispozitsiyada  ko‘rsatilgan  qoidaning  kuchga  kirishi  uchun  zarur 

bo‘lgan muayyan aniq hayotiy holatlar (voqea, harakat, holatlar) o‘zining ifodasini 

topadi. 

S)  Dispozitsiya  -  (lotincha  dispositio–joylashuv)  –  huquq  normasining 

tarkibiy  qismi  bo‘lib,  unda  gipotezada  ko‘rsatilgan  holatlar  mavjud  bo‘lganida 

huquq  sub’ektlari  rioya  etishlari  lozim  bo‘lgan  хatti-harakat  qoidasi  (huquq  va 

majburiyatlari)  ifodalangan  bo‘ladi.  D.ning  quyidagi  turlari  mavjud:  imperativ 

(aniq ko‘rsatilgan, buyruq beruvchi); nisbiy belgilangan; blanket (havola etuvchi); 

tavsiflovchi (to‘liq bayon etilgan) va b.  

---

57 

 

Dispozitsiya  jinoyat  huquqida  maхsus  qism  normalari  –  ijtimoiy  хavfli 

qilmish  belgilarining  ifodalanuvchi  qismi.  D.da  alohida  jinoyatlar  va  shu 

jinoyatlarning  ta’rifi  beriladi.  Jinoyat  huquqiy  normalarda  d.ning  quyidagi  to‘rt 

turi: oddiy, tasvirlov, blanket va havolali turlari nazarda tutiladi. Oddiy d.da jinoyat 

tarkibining  belgilari  ifodalanmasdan,  jinoyatning  umume’tirof  etilgan  nomi 

ko‘rsatiladi. Bunday  d.da jinoyatning belgilari ochib ko‘rsatilmaydi. Bunday d.lar 

«nomlanuvchi  d.»  deb  ham  ataladi.  Tasvirlovchi  d.da  muayyan  jinoyat  turining 

belgilari  ko‘rsatiladi.  Mas.,  firibgarlik  jinoyatini  ifodalovchi  JK  168-m.da 

jinoyatning  nomi  ko‘rsatilmasdan,  uning  asosiy  belgilari  ham  ko‘rsatib  berilgan: 

firibgarlik,  ya’ni  aldash  yoki  ishonchni  suiiste’mol  qilish  yo‘li  b-n  o‘zganing 

mulkini  yoki  mulkiy  huquqini  qo‘lga  kiritish.  Blanket  d.da  muayyan  jinoyatning 

belgilari  boshqa  huquq  sohasiga  oid  qonunlar  yoki  me’yoriy  hujjatlar  asosida 

aniqlanadi.  Mas.,  JK  200-m.  d.si,  unda  veterinariya  yoki  zooteхnika  qoidalarini 

buzish  hayvon  yoki  parrandalar  epidemiyasi  (epizotiyasi)  tarqalishiga,  ularning 

yalpi  qirilib  ketishiga  yoki  boshqa  og‘ir  oqibatlar  kelib  chiqishiga  sabab  bo‘lsa 

ushbu m. b-n javobgarlikka tortishga asos bo‘ladi, deyilgan. Veterinariya qoidalari 

va zooteхnika qoidalari O‘zR qonunlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari yoki 

tegishli  vazirliklarning  yo‘riqnomalarida  belgilab  qo‘yilishi  mumkin.  Jinoyatning 

obektiv  tomonini  aniqlashda  ushbu  qoidalar  ko‘rsatilgan  hujjatlarga  murojaat 

qilinadi  va  qaysi  qoidalar  buzilganligi  aniqlanadi.  Blanket  d.  qonunlarni 

iхchamlashtirish  va  amalda  qo‘llanishini  osonlashtirishda  katta  ahamiyatga  ega. 

Havolali  d.da  normaning  mazmunini  aniqlash  uchun  kodeksning  boshqa  bir 

normasiga murojaat etiladi. Mas., JKning 100– m.da zaruriy mudofa chegarasidan 

chetga chiqib, qasddan odam o‘ldirish jinoyati berilgan. Zaruriy  mudofaa holatini 

aniqlash uchun JKning 37– m.ga murojaat qilish lozim. (34)