G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

 
7.12-rasm. 
Svetodalnomer 

---

98 
dalnomer, GD-300, GDM dalnomerlari, EOD-1, SDD, “Kristall”, DS-2, DST-2, ST-
61, ST-62M, TD-2 dalnomerlari shular jumlasidandir. TD-2 dalnomeri yordamida 
150-5000m masofani o’lchashdagi o’rtacha kvadratik xato 1.5 sm dan oshmaydi. 
Keyingi vaqtlarda ishlab chiqarilgan GD-314 dalnomeri ixchamligi bilan diqqatga
sazovordir, 2000m gacha bo’lgan masofani bu dalnomer bilan 10 minutda o’lchash 
mumkin, bunda o’rtacha kvadratik xato 5 sm ga teng bo’ladi. Bulardan tashqari, 
kvant generatorli dalnomerlar ham ishlab chiqarilmoqda. Svetodalnomerlarda lazer 
qo’llanilishi ulardan kunduzgi foydalanish, dalnomerlarning vaznini kamaytirib, uni 
ixchamlashtirishga 
imkon 
beradi. 
Mamlakatimizda 
kvant 
generatorli 
svetodalnomerlarning “Kvars”, GD-316, KDG-3 va boshqa markadagilari ko’plab 
ishlab chiqarilmoqda. Hozir ishlatilayotgan va sinalayotgan svetodalnomerlarning 
kechasi qancha uzoqdagi masofani o’lchay olishi va masofa olishdagi xatosi 
jadvalda berilgan. 
Ma’lumki, ob-havo sharoiti svetodalnomerlarning o’lchash aniqligiga va 
masofasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, havoda ozgina tutun bo’lganda ham 
svetodalnomer bilan masofa o’lchash uzoqligi 6-10km qisqaradi. Shuning uchun 
jadvaldagi ma’lumotlar eng qulay ob-havo sharoiti uchun hisoblangan.
Svetodalnomerlarning kunduzgi o’lchay oladigan masofasi kechasi o’lchay 
oladigan masofasidan ikki baravar qisqaroqdir. Shuning uchun lazerli dalnomerlar 
ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda qo’llanilayotgan 
svetodalnomerlarni o’lchash aniqligiga, qanchalik uzoq masofani o’lchay olishiga 
va qanday maqsadlarda ishlatilishiga qarab shartli ravishda uch guruhga bo’lish 
mumkin.
1) juda aniq o’lchaydigan svetodalnomerlar. Bu dalnomerlar bilan 20-30 km 
masofani 1:300000-1:400000 aniqlikda o’lchash mumkin. Ular 1 va 2 klass davlat 
geodezik tayanch shaxobchalarini o’tkazayotganda masofa o’lchash maqsadida 
qo’llanadi. Bunday dalnomerlarga misol qilib EOD-1 “Kvars” va boshqa 
dalnomerlarni ko’rsatish mumkin.
2) o’lchash aniqligi o’rtacha svetodalnomerlar. Bu dalnomerlar yordamida 5-15 km 
masofani 1:100000-1:300000 aniqlikda o’lchash mumkin SVV-1, TD-2, “Kristall” 

---

99 
va boshqalar shunday dalnomerlar jumlasidandir. Ular 2 va3-klass davlat geodezik 
tayanch shaxobchalarining hamda mahalliy shaxobchalarning tomonlarini 
o’lchashda va boshqa muhandislik-geodezik masalalarini o’lchashda qo’llaniladi. 
3) texnikaviy aniqlikdagi svetodalnomerlar. Bu dalnomerlar topografik dalnomer 
deb ham yuritiladi. Ular yordamida qariyib 5km gacha bo’lgan masofani 1:10000-
1:100000 aniqlikda o’lchash mumkin. Topografik dalnomerlar turli masshtabdagi 
topografik planlar olishda va muhandislik-geodezik ishlarda qo’llaniladi. Bu 
dalnomerlarga misol qilib DS-2, DST-2, ST-61, ST-62m va boshqa dalnomerlarni 
ko’rsatish mumkin. 
1957-yili Janubiy Amerikada tellerometr deb atalgan radiodalnomer ishlab 
chiqarilgandan so’ng radiodalnomerlar geodeziya ishlarida keng qo’llanila boshladi. 
Shundan keyin turli mamlakatlarda radiodalnomerlar ustida ilmiy-tekshirish ishlari 
olib borilib xilma-xil radiodalnomerlar yaratildi. Radiodalnomerlardan ba’zilarining 
o’lchay oladigan masofasi va o’lchash xatoligi jadvalda berilgan.
Jadvalda keltirilgan padiodalnomerlar ishlash prinsipi va tuzilishi jihatidan bir-
biriga o’xshaydi. Ularda 10 metrlik diapazondagi qisqa radioto’lqinlardan 
foydalaniladi. Barcha radiodalnomerlar belgilangan to’rtta chastotada ishlaydi. 
Radiodalnomerlar bilan masofa o’lchashda aktiv nur qaytargichlar qo’llanilsa 
o’lchash masofasi 60 km, xatto 1000km ga uzayadi. Radiodalnomerlarning 
svetodalnomerlardan afzalligi shuki, ularni kunduzi, kechasi, xatto har xilob-havo 
sharoitida ham ishlatish mumkin. 
7.2-jadval