G. A. Shahm urova yosh fiziologiyasi

Hujayraning hayotiy jarayonlari
H ujayraning asosiy hayotiy funksiyalari-m oddalar almashinuvi, 
harakat, ta ’sirlanish, ko‘payishdan iborat.
H ar bir hujayrada normal yashashi, o ‘z vazifasini bajarishi, ko‘payishi 
uchun ularda uzluksiz ravishda moddalar ahnashinuvi jarayoni davom 
etib turadi. Ovqat hazm qihsh organlarida parchalanib, qonga so‘rilgan 
oziq moddalar qon orqali hujayralarga o ia d i. Bu moddalaming bir qismi 
hujayraning tarkibiy elementlari muntazam ravishda yangilanib turishi 
va ularning ko‘payishi uchun plastik material sifatida o'zlashtiriladi. Oziq 
moddalarning qolgan qismi esa nafas ohsh organlaridan qon orqah kelgan 
kislorod bilan oksidlanib, energiya hosil qiladi va bu energiya hisobiga 
hujayra q o ‘zg‘aladi, h arakatlanad i, ish bajaradi. Bundan tashqari 
energiya tinmay yangilanib boradigan protoplazma tarkibiy qismlarining 
sintezi uchun haroratni m a iu m darajada saqlab turish, organizmning
■7
‘ 
^ 
W fi?

---

eskirgan qismlarini tiklash uchun zarur. Organizm energiyani ovqatdagi 
organik moddalardan; oqsiUar, yog‘lar, uglevolar, bularning oksidlanishi 
va parchalanishida hosil bo‘ladigan mahsulotlardan olib sarflaydi. Tashqi 
m u h itd a n m o d d a la r shim ilishi, u la rn in g o d d iy ro q m o d d a la rg a
parchalanishi, o ‘zlashtirilishi va chiqindi m oddalami chiqarib yuborihshi 
har bir tirik hujayraga xos xususiyatdir. A trofdagi m uhitdan o ‘tib 
tu rad ig an m o d d alarn in g h u ja y ra lar to m o n id an o 'z la sh tirilib , bu 
moddalaming parchalanishi mahsulotlardan hujayra protoplazmasi va 
straktura qismlarining bir muncha murakkab kimyoviy birikmalarni hosil 
qilish assimilyatsiya deb ataladi; hujayra strukturalari tarkibiga kiradigan 
moddalarning parchalanib, yemirilishi dissimilyatsiya deyiladi. M ana shu 
jarayonlarning ikkalasi bir biriga bog‘liq, chunki dissimilyatsiya natijasida 
hosil bo‘ladigan energiyadan assimilyatsiya protsesslarida foydalaniladi. 
Organizmga kirgan oqsil, yog‘ va uglevodlar avval parchalanadi va oddiy 
elementlarga aylanadi, so‘ng hujayralar tom onidan turh m aqsadlar, 
ovqatlanish uchun foydalaniladi, bunda organizm uchun kerak bo‘lmagan 
chiqindi modda hosil bo‘ladi. Hujayradagi assimilyatsiya va dissimilyatsiya 
p ro tsesslari doim o b ir xil ketaverm aydi. Bu ja ra y o n organizm ga 
tushadigan moddalarning miqdori va sifatiga bog‘liq bo'ladi.
Ba’zi hujayralar amyobaga o ‘xshab harakatlanib turadi. Masalan, 
leykotsitlarning ba’zilari shunday harakatlanadi.
B arch a h u ja y ra va t o ‘q im a la r t a ’sirla n ish x u su siy atig a ega. 
T a ’sirlanish butun tirik zotga xos xususiyat b o 'lib , tashqi t a ’sirga 
javoban o ‘z faoliyatini o ‘zgartirishdan iborat. T a ’sirlovchilar muhitning 
tirik hujayralarda javob reaksiyasini yuzaga keltira oladigan omillari 
b o ‘Isa, t a ’sirlanish - t a ’sirlovchining organizm va uning tarkibiy 
qismlariga ta ’sir k o ‘rsatish jarayonining o ‘zidir. Sezuvchi retseptorlar 
ta ’sirlanishi tufayli yuzaga kelagan q o ‘zg‘alish nerv impulsiga aylanib, 
nerv tolalari bo ‘ylab markaziy nerv sistemasiga yetib boradi va uning 
hujayralarini qo‘zg‘atadi. Markaziy nerv sistemasi hujayralaridan impuls 
yana nerv tolalari b o ‘ylab periferik organlarga (muskullar, bezlarga) 
keladi va bularni qo‘zg‘atadi. T a’sirlanish tashqi va ichki muhit ta ’sirini 
id ro k etish, sh u n in g d ek k ey in c h alik o rg an iz m h a y o t fa o liy a ti 
jarayonlarini idora etishning asosidir.
Barcha hujayra, to ‘qima va organizm ko‘payish xususiyatiga ega. Tirik 
organizmlar ko‘payish orqah o‘ziga o ‘xshash organizmlarni hosil qiladi. 
Hujayraning ikki xil oddiy va murakkab ko'payishi bir biridan farqlanadi.
18

---

Oddiy, ya’ni amitoz ko ‘payishda hujayra membranasi sitoplazmasi 
va yadrosi uzunlashadi va ikkiga b o ‘hnadi, b a’zida esa membrana va 
sitoplazma bo‘hnmaydi, faqat yadroning o‘zi ikkiga bo‘hnishi natijasida 
bitta m em brana va sitoplazm a ichida ikkita yadro hosil b o ia d i. Bu 
boiinish usuh bilan odam tanasidagi ayrim hujayralar, masalan, vegetativ 
nerv tugunlarining hujayralari k o ‘payadi.
Bolalar va o ‘smirlar organizmining o'sishi va rivojlanishi hujayraning 
m urakkab b oiinishi mitoz yoki kareokinez usulida k o ‘payishi orqali 
ta ’minlanadi. Bu boiinish 4 fazani o ‘z ichiga oladi; profaza (yadro ichidagi 
xromosomalar ipsimon shaklga aylanadi va uzunlashadi), metofaza (oldin 
tartibsiz b o ig a n xromosomalar hujayraning o 'rta qismiga joylashadi), 
anafaza (xromosomalar hujayraning qutbiga tomon tortiladi), telofaza 
(hujayra qutblarida yigilgan xromosomalar zichlashib, ya’ni yadro va 
yadrochani hosil qiladi). Bu usuldagi b o iin ish natijasida bitta ona 
hujayradan ikkita qiz hujayra hosil boiadi. Hujayraning ko'payish tezhgi 
odamning yoshiga bogiiq. Bolalar va o'smirlar organizmining hujayralari 
tez ko'payadi. Bu, esa ularning tez o'sishi va rivojlanishini ta ’minlaydi.