Fizikanıń jaqtılıq qubılısları qaralatuģın bólimi optika grekshe optikos

 
 

---

22 
2.2 Jaqtılıqqa tiyisli shamalardı ólshew
Fotometryalıq ólshewler obektiv (kózdiń qatnaspaytuģın, asbaplar, máselen 
fotoelementler járdeminde ótkeriletuģın) ólshewlerge hám kóz benen kórip 
tawılģan nátiyjelerge tiykarlanģan subektiv ólshewlerge bólinedi.
Obektiv (fotoelektrik) fotometrler keyingi jıllarda barģan sayın rawajlanıp 
barmaqta, olar vizuwal ólshew metodlarına tiykarlanģan asbaplardı áste 
aqırımlılıq penen gónerip barmaqta. Olardıń hámmesi fotoelektrik toqtıń 
fotoelementi jutqan jaqtılıq aģımına tuwra proporcional bolıwı nızamına 
tiykarlanģanlıģın kórestip ótemiz. Sonıń ushın fotoelementke jalģanģan elektr 
ólshew asbaplarınıń shkalasın qálegen fotometrlik ólshem birlikler, máselen lyuks 
esabınan dárejelew múmkin.[16]
Vizuwal ólshewlerde kóz qatnasadı. Bunda kózdiń qandayda bir eki qońısı 
betleri jaqtılandırıwları teńlıgin júdá jaqsı anıqlawın, biraq bir bettiń jaqtılandırıwı 
ekinshi bettin jaqtılandırıwınan neshe ese artıq ekenligin júdá jaman bahalawın 
názerde tutıw kerek. Sonıń ushın eki derekti salıstırıw ushın paydanılatuģın 
fotometrler dep atalıwshı barlıq asbaplar sonday dúzilgen olarda kózlerdiń rolin 
salıstırıp atırģan derekler jaqtılandırıp atırģan eki qońısı bettiń jaqtılandırıwın 
tenligin anıqlawdan ibarat. Jaqtılandırıwların tenlestiriw ushın kúshlirek bolģan 
derek payda etken jaqtılandırıw kemiytirge alıp keletuģın hár qıylı usıllar 
qollanıladı. Bul usıllar ishinde principi jaģınan eń ápiwayısı derekten fotometrge 
shekem bolģan aralıqtı ózgertiw hám
2
2
2
1
2
1
r
r
I
I
=
qatnastan paydalanıw. 

---

23 
Aralıqlar qatnasın júdá kenshegaraģa ózgertirip bolmawı sebepli, jaqtılıq aģımı basqa 
usıllar menen aziletiliwge tuwra keledi. Bul usıllar tómendegilerden ibarat: jaqtılıqtıń 
qalıńlıģı ózgeriwshi filtrde (7-súwret) jutılıw yamasa yacheyka hám simlardıń 
maydanları úlkenrek yamasa kishirek bolģan túrlerde jutılıw, jaqtılıq dástesiniń 
sekterial tesigi úlkenlew kishilew bolģan aylanıwshı dóngelek qoyıw (8-suwret), 
solay etip polyarizaciyalawshı prizmalar sisteması járdeminde jaqtılıqtı páseytiw (9-
súwret).
9-súwret. Fotometryelıq páseytirgish: eki polyarizaciyalawshı prizma sisteması.
Ótip baratırģan jaqtılıq jarqınlıģın garizantal kósher átrapında burıw múyeshine baylanıslı.
Barlıq bul dúzilislerdi qollawda qáwpsizlik texnikasına boysınıw kerek. Keri 
kvadratlar nizamı tek noqatlıq derekler ushın orınlanadı. Filterler hár qıylı tolqın 
7-súwret. Fotometryalıq páseytirgishı:
jutıwshı fılter
8-súwret. Fotometryalıq páseytirgish:
tesikli aylanıwshı disk

---

24 
uzınlıqtaģı jaqtılıqtı birdey dárejede jutıwı kerek. Aylanıwshı sektorlar 
haqıyqatında jaqtılıq aģımın emes bálkim onıń tasir etip turıwshı waqıttı 
ózgertiredi, waqıt boyınsha ortasha jaqtılıq aģımınıń kemeyiwi jaqtılıq aģımınıń 
kemeyiwine ekvivalent bolģan jaģdayda jaramlı bolıp esaplanadı. Bul jaģdayda 
psixofizalogialıq tájiriybelerdiń kórestiwinshe uzip turıwshı jiylik jetreli bolģanlıģı 
esabınan. Salıstırılıp atırģan derekler payda etken jaqtılandırıwdı qálegen usıl 
menen teńlestirip, dereklerdiń jaqtılıq kúshleri qatnasın tawamız:[14]
Eger dereklerdiń birewiniń jaqtılıq kúshi belgili bolsa, ekinshi derektiń belgili bir 
baģıttaģı jaqtılıq kúshin usı tárizde ólshew múmkin. Derektiń hár qıylı 
baģıtlarındaģı kúshin ólshep jaqtılıq aģımın, jaqtılandırıwın hám basqalardı 
esaplap tabıw múmkin.[15] Eger eki maydanlardıńda reńleri birdey bolsa, bul 
jaģdayda jaqtılandırıwları teńleskenligin kóz benen baqlaw múmkin. Hár qıylı 
reńlerdi salıstırıwda (geteroxromatik fotometrya) jaqtılandırıwları teńlesiwine 
tiykarlanadı. Bunda ólshewlerdegi psixofizialogialıq baqlawlarģa (máselen 
intencivligı hám reńi hár qıylı bolģan diskret turdegi jaqtılıq penen 
jaqtılandırģanda qubılıstıń baqlanbawı) tiykarlanģan.
Derektiń tolıq jaqtılıq aģımı, ortasha sferalıq jaqtılıq kúshin (sferalıq fotometr 
yamasa integrator), bettiń jaqtılandırılıwın (lyuksmetr), derektiń jarqınlıģı hám 
basqada shamalardı anıqlawdıń imkanyatın beretuģın fotometrlerde bar. Hár 
qanday fotometrde birinshi bólegin tek bir derek, al ekinshi bólegin basqa derek 
jaqtılandırıwshı qálegen maydan qaraladı. Bunda fotometr maydanınıń 
salıstırılıwshı eki bólegin sáykes derekler birdey múyesh astında jaqtılandırıwshı 
bolıwı kerek. Baqlawshınıń kózide eki maydandıda birdey múyesh astında kóriw
kerek. 10-súwrette fotometrlerdiń eń ápiwayı modelleriniń birinde bul princip 
qanday ámelge asıwın kórsetedi.

---

25 
10-súwret. Eń apiwayı fotometrdiń sxeması.
Bul fotometrdiń dúzilisi júdá ápiwayı: baqlawshınıń A kózi qaraytırılģan
trubka ishinde jaylasqan hám hámde jaqtılandırıp atırģan úsh qabırģalı MPN 
aq prizmaģa qaraydı. Dereklerden prizmalarģa shekem bolģan aralıqlardı ózgertip 
barıp, MP hám PN betlerdiń jaqtılandırıwın teńlestiriw múmkin. P hám P 
aralıqlardı ańsat ólshew ushın asbaplardı optikalıq otırģıshqa ornatıw kerek.[11]
Lyummer-Brodxun fotometrı júdá quramalı dúzilgen. Fotometrdiń tiykarģı 
bólegin Lyummer kubı bolıp tabıladı (ol kópshilik fotometrlik asbaplardıńda 
tiykarģı bólimi boladı). Lyummer kubı (11-súwret) tuwrı múyeshli eki prizmadan 
dúzilgen bolıp, olardan birewiniń gipotenuzasına sáykes keliwshi qabırģanıń tek 
orayı tegis etip qaldırılıp shetleri qirshılıp taslanģan. Prizmalarģa jaqsılap islew 
berilgen hám bir birine biriktirilgen bolıp, nur tusiwshi jeri bir bólektey hám 
móldir boladı (optikalıq kantakt).
11-súwret. Lyummerdıń fotometrlik kubı.
Lyummer kubın qollanģan fotometr sxemas 12-súwrete kórsetilgen. hám 
salıstırılatuģın eki jaqtılıq deregi, S-jaqtılıqtı diffuz (tarqaq) shashıratatuģın hám 
tárepi birdey bolģan aq ekran, hám eki járdemshi ayna, - Lyummer kubı, A- 

---

26 
baqlawshınıń kózi, V-kubtıń ajıralıw tegisligin kóriw imkányatın beriwshi lupa. 
Guzetip atırģanımızda biz derektenkelip atırģan jaqtılıq nurları kubtıń orayın 
jaqrılandırıp atırģanın kóremiz. Maydanıń sırtqı bólegi den shıģıp tárepte tolıq
ishki qaytqan nurlar jaqtılandıradı. Eger S ekrannıń eki tárepten 
jaqtılandırılģanlıģı birdey bolsa, bul jaģdayda maydanlar arasındaģı
shegarajoģaladı. Bul halģa tiyisli S hám S aralıqlardı anıqlap, biz dereklerdiń 
jaqtılıq kúshleriniń qatnasın tawamız.
12-súwret.Lyummer-Brodxun fotometriniń sxeması.
Joqarda aytılģanınday jaqtılandırıw ólshem birligi lyukste ólshenedi.Miynet 
qáwipsizligi inspekciyasınıń jumıs orınlarında jaqrılandırıw lyukslerde anıqlap 
beriledi. Hár qanday jumıs ornınıń jaqtılandırılıwı 10 lk den tómen bolmawı kerek. 
Kiyim tigiwshi sexlarda qolay jaqtılandırıw kundizgi jaqtılandırıw sıyaqlı 60 lk 
bolıw kerek. Bir lyuks jaqtılandırıwda kitaptı qiynalıp oqıw múmkin. Aspan ashıq 
bolģan tolın ay 0,1-0,2 lk jaqtılandırıw payda etedı.Ushıwshınıń gúzelep bomba 
taslawı ushın bul jaqtılandırıw jeterli. Jaqtılıq maskirobkası jaģdayında bunday 
jaqtılandırıwģa jol qoyıp bolmaydı. Lyukstiń júzden bir úlesi bolģan jaqtılandırıw 
(bes-alti kúnlik ay) keshqurın ayrım jumıslardı, máselen topraq jumısların islew 
imkánıyatın beredi. Lyukstıń mińnan bir ulesi bolģan jaqtılandırıw (juldızlı aspan) 

---

27 
jaqtılıq maskirobkas bolıwı múmkin. Lyukstiń on mıńnan bir ulesi jaqtılandırıwda 
ayaq astın zorģa kóreseń.[12]
Fotometrlerdıń jaqtılandırıwdı uzliksiz anıqlawģa nastroykalanģan arnawlı 
modelleri bar. Tek noqatlıq jaqtılıq dereginiń jaqtılıq kúshi hámme baģıtlar 
boyınsha birdey boladı hám derekti xarakterlew ushın optikalıq otırģıshta tek 
aralıqtı ózgertiw jetkilikli. Haqıyqıy dereklerdiń jaqtılıq kúshi hámme baģıtlarda 
hár qıylı, sonıń ushın derekten tarqalıp atırģan jaqtılıq bólistiriliwintolıq 
xarakterlew ushın jaqtılıq kúshi hám qıylı baģıtlarda ólshrnedi. Bunday 
diagrammalar (polyus koordinatalarında) júdá anıq kórinedi (13-súwret). Tiyisli 
armatuwraģa jaylasqan lampa jaqtılıq deregi bolģan jaģdaylarda dıyagramma júdá 
simmetryalı emes bolıwı múmkin (máselen avtomabil paraları ushın).
13-súwret. Armatuwradaģı lampa jaqtılıq kúshiniń polyuslıq diagramması.
(cifrlar baģıtı jaqtılıq kúshiniń shártli ólshem birliklerinde ańlatıladı)
Kóp jaģdaylarda ortasha sferalıq jaqtılıq kúshin, yaģnıy derek jiberip atirģan 
jaqtılıq aģımın hár qıylı baģıtlarda bólistiriliwin emes, al onıń tolıq mánisin biliw 
jetkilikli. Bunı