Filologik tadqiqotlar X

bundoqlar bor
jumlasidagi axborotning ekspressiv tarzda berilishini taminlagan. Demak, har xil imo-ishoralar 
ham konnotativ ma‘noni ochib berishda muhim omillardan sanaladi. Lekin konnotativ-pragmatik 
ma‘noning yuzaga chiqishida fonetik-leksik vositalar muhim ahamiyatga ega bo‗lib, o‗z 
asarlarida ulardan o‗rinli va mohirona foydalansa, asar tili tasirchan va ravon bo‗ladi.
O‗zbek tilshunosligida ko‗chimlar leksik ma‘no taraqqiyot yo‗llaridan biri bo‗lib, 
so‗zning uzual yoki okkozional ma‘no doirasida hosil bo‗ladilar. So‗zlarning ko‗chma ma‘nolari 
23
Mahmudov N. Presuppozitsiya va gap. // O‘TA-Toshkent, - 1986. 6-son. 28-31-bet; Nurmonov A. Ko‘makchili 
konstruktsiyala rpresuppozitsiyasi. // O‘TA kur. – Toshkent. 1986. 6-son. 42-45-bet. 
24
Rahimov U. O‘zbek tilida yuklamalar presuppozitsiyasi.NDA.Samarqand.1994; Hakimov M. O‘zbek tilida matn 
pragmatikasi. DDA – Toshkent., 2001-49-bet.

---

FILOLOGIK TADQIQOTLAR — X 
75 
bir nechta usullar yordamida amalga oshadi. Ulardan eng muhimlari metafora, metonimiya, 
sinekdoxa va vazifadoshlikdir. 
Ma‘lumki, adibning roman, qissalari bilan birga hikoyalarida ham inson va uning qalbi, 
qadri, fikrlash tarzi, hayotning mazmun-mohiyatini idrok etish, jamiyatdagi turli ziddiyatlar, 
milliy qadriyatlarning umuminsoniy mohiyati haqida qator fikrlar bildiriladi. Quyida biz uning 
badiiy-falsafiy ruhda yozilgan ―Katta ko‗cha‖ hikoyasini olib ko‗raylik. Hikoyada bosh 
qahramon S. Aliyevich xarakteri jamiyat va tabiat bilan uzviy bog‗liqlikda ifoda qilinadi. 
Insonda mansub, lavozim bor paytda hamma unga qulliq qiladi, xizmatiga shay turadi. Ammo 
lavozimidan chetlatilgandan so‗ng do‗stlari, ―qadrdon‖ lari u bilan aloqani uzadilar. Mazkur 
hikoya mohiyatiga shu g‗oya singdirilgan.Yetimxonada o‗sgan, tabiatan sodda, to‗g‗ri so‗z, dili 
pok, umrini davlat ishlari bilan o‗tkazgan S. Aliyevich qalbida kechgan og‗riqlar, alamlar, o‗y-
fikrlarni yozuvchi sinchiklab kuzatadi va barcha tafsilotlargacha ifodalashga harakat qiladi. Bu 
yerda S. Aliyevich – fidoyilik ramzi. Qahramon xarakteri, ruhiyatini ochib berishda yillar 
davomida unga xizmat qilgan 
kreslo 
detalidan foydalangan. Ishdan chetlatilganidan so‗ng vino 
qo‗riqchisi (qorovul) Mergenboy qadrdonidek bo‗lib qolgan kresloni o‗zi bilan birga olib 
ketishni maslahat beradi. Sobiq boshliqqa bu fikr ma‘qul keladi. Ishxonadan o‗z uyiga yetib 
borguncha kreslo unga hamrohlik qiladi. Ular birga piyoda yo‗l yurib, kutilmagan voqealarga 
guvoh bo‗ladi. 
―Har qanday ibtidoning adog‗i – intiho. Ibtido pallasi qanday bo‗lsa, intiho chog‗lari ham 
inson uchun ulug‗ imtihon onlariga aylanadi.‖ Epigraf uchun tanlangan ushbu jumlalar asar 
mazmunini ochib berishga qaratilgan bir qancha mazmun tagma‘no sifatida jamlangan. Hikoya 
qahramoni S. Aliyevich ham mansabdan ketishi hayotning bir imtihoniedi. Inson og‗ir kunlarda 
yaqinlari, do‗stlari, oilasiga suyanadi. Aliyevichning ham oilasi-xotini, o‗g‗li, kelini, qizi bor. 
Ammo boshiga tushganlarni ularga aytishni xohlamaydi. Qahramon ruhiyati yolg‗izlikka moyil 
yoki o‗z ta‘biri bilan aytganda, birovga og‗irligi tushushini xohlamaydi. Yolg‗iz tuyg‗usi 
ta‘sirida o‗z kursisi ko‗ziga olovdek ko‗rinadi. Katta ko‗chadan ketib borarkan holdan toysa shu 
kursiga suyanadi, yuragi siqsa, u dardlashadi. Nihoyatda dastlab kursi detal obraz sifatida 
shakllangan bo‗lsa, voqealar rivojida u tashqi xarakterdan tarkib topuvchi voqea-hodisalar 
obraziga aylanadi. Adabiyotshunos Dilmurod Quronov takidlaganidek: ―Detal obrazlardan 
reallikning ikkinchi qatlami – ichki yoki tashqi xarakterdan tarkib topuvchi voqea-hodisalar orazi 
o‗sib chiqadi.‖ Boshqacha aytganda hikoya boshida ifodalangan kursi ko‗chma ma‘noda – S. 
Aliyevichning maslahatgo‗yi, hamfikr do‗sti obraziga aylanadi. Xatto ko‗chada qahramon bilan 
birga