Falsafa kafedrasi

O‘zbekiston va global muammolar. Mamlakatimizning kelajaki tug‘risidagi ilmiy-falsafiy bashorat Respublikamizning birinchi Prezidenti I. Karimov tomonidan «O‘zbekiston kelajaki buyuk davlat», «O‘zbekiston XX1 asr busag‘asida: xavfsizliqqa taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari», «O‘zbekiston XX1 asrga intilmoqda» va boshqa bir qator asarlarida asosli ravishda bayon qilib berilgan. Bu asarlarda O‘zbekistonning mintaqamizdagi o‘ziga xos urni, ulgan tabiiy resurslari, demografik omil va inson saloxiyatini inobatga olib, boy mahnaviy merosimiz, tarixiy tajriba, milliy qadriyatlarimizga asoslanib, yaqin kelajakda mamlakatimiz, shubxasiz rivojlangan davlatlar qatoridan munosib uringa ega bo‘lishi keraqligi bashorat qilingan. Birinchi prezidentimiz Islom Karimov tug‘ri tahkidlagani kabi: «Jahon Sivilizatsiya xazinasiga ulgan xissa qushgan boy tariximiz, buyuk madaniyatmiz, ko‘p avlodlar xaeti davomida vujudga kelgan beg‘ies tabiiy va aqliy imkoniyatlarimiz, xalqimizning yuksak madaniyati va axloqiy qadriyatlarimiz, zaminimizda yashaetgan odamlarning mehnatsevarliki, saxovatliliki, bag‘rikengligi va jahon hamjamiyatida o‘ziga munosib urinni egallashga bo‘lgan istagi buning garovidir».

Albatta, mamlakatimizda sobig‘ Ittifoqdan meros qolgan eng global muammo — Orol fojiasi eganligini bilamiz. Bu borada respublikamiz mintagadagi davlatlar orasida ko‘pdan-ko‘p tashabbuslarni o‘rtaga tashlab kelmoqda. SHu bilan birga mamlakatimiz aholisi ham muttasil usib bormog‘da.

Respublikamizda «demografik portlash» asosan, XX asrning iqqinchi yarmida ruy berib, bu jaraen (boshqa biror jiddiy omillar tahsir etmasa) XX1 asrning dastlabg‘i un yilliklari oxirigacha davom etishi bashorat qilinmoqda. Respublikamizda hozirgi vaziyatda vujudga kelgan o‘ziga xos «demografik vaziyat g‘oyat muhim xususiyatlardan biridir, — deb qayd qilgan edi Birinchi prezidentimiz Islom Karimov, — “Jumhuriyatimizda aholi va mehnat resurslari har yili yuksak surhatlar bilan ortib bormoqda». Jumladan, 1980 yilda aholining bir yillik tabiiy usishi 421161 kishini tashkil etdi, bu ko‘rsatkich 1989 yilda 480621 kishini; 1997 yilda 580673 kishini tashkil etdi.

O‘zbekiston o‘z aholisi usish bilan bog‘liq masalalarni, aytish mumkinki, muvaffaqiyatli xal qilishga qirishdi. Respublikamizning birinchi Prezidenti Islom Karimov Islom Karimov bozor munosabatlariga utishda aholini kuchli ijtimoiy muxofaza qilish siesati, respublikamizda bo‘lishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy tengsizlikning oldini olishga xizmat qildi.

Keyingi paytlarda respublika xug‘umati onalarning sog‘ligini muxofaza qilish, tug‘ilgan har bir chagalog‘ oldida ota va onaning, qolaversa, jamiyatning javobgarlik hissini oshirish borasida, shuningdek farzandning ota-ona va Vatan hamda xalqi oldidagi burchlarini chuqur anglashlari uchun juda katta mahnaviy rag‘batlantiruvchi tadbirlar ishlab chig‘ganliki uta muhim ahamiyat kasb etdi. SHu maqsadda «Sog‘lom avlod» jamg‘armasining to‘zilishi, «Sog‘lom avlod uchun» ordenining tahsis etilishi fikrimizning dalili bo‘ladi.

Bugungi kunda o‘zbek xalqining qadriyatlari asosida esh avlod dunyoqarashi shakllantirilganda, shubxasiz ajdodlarimizning o‘z Vatani, tabiiy muxitga bo‘lgan mexr-muxabbatli bo‘lish kabi muqqadas tuyg‘usining avloddan-avlodga meros bo‘lib utaetganligini va bu meros oldida chuqur mashuliyat xissi bo‘lishi zarur eganligini hisobga olish lozim.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, jahon hamjamiyatining teng huquqli ahzosi bo‘lish imkonini qulga qiritdi. Insoniyat taraqqiyotining bugungi xolati zamonaviy sivilizasiyaning asosiy tamoyillari bilan uzviy bog‘liq. Respublikamizning umuminsoniy sivilizasiya bilan uyg‘unlashuvi ham ko‘p jixatdan ana shunga bog‘liq. Hozirgi paytda insoniyat o‘z rivojining yangi bosqichiga kutarildi. U o‘zida moddiy ishlab chiqarish yutuqlarini, insoniyat tomonidan orttirilgan tajribalarni, jahon miqesida paydo bo‘lgan muammolarni oqilona xal etish yo‘llari va usullarini mujassamlashtiradi.

Jahon Sivilizatsiya deganida SHarq va G‘arb sivilizasiyalari, mintaqaviy va hududiy sivilizasiyalarning yaxlit, bir butun ijtimoiy tizimi bo‘lgan umuminsoniyat, saeramizdagi jamiyat tushuniladi. Bu tushuncha, umumiy mahnoda, zaminimizda yashagan barcha odamlarning umumiy makoni bo‘lgan Er yuzidagi xaet, tarixning hamma davrlarida mavjud bo‘lgan davlat, jamiyat, xalq va millatlarning umrgo‘zaronlik qilishi bilan bog‘liq jaraenlar majmuasini o‘zida aks ettiradi.

Bugungi taxlikali dunyoda insoniyatning eson-omon yashab qolishi va kelajakda baxtier bo‘lishi jahon Sivilizatsiyaning asosiy maqsadi va yunalishiga aylanib g‘oldi. Respublikamizda bu soxada amalga oshirilaetgan ishlar butun dunyo hamjamiyati faoliyati bilan hamoxang kechmog‘da. Zero, jahon Sivilizatsiya xalqlar va millatlar, davlatlar va turli hududiy sivilizasiyalarning umumiy tizimidir.

Ayrimlik, o‘ziga xoslik va umumiylik o‘rtasidagi munosabatni teran anglash xozirgi zamon jahon Sivilizatsiyaning shakllanish va rivojlanish xususiyatlarini falsafiy idrok etishga imkon beradi.

Er yuzidagi har bir mamlakat jahon Sivilizatsiya deb ataladigan yaxlit tizimning turli tarkiblari bo‘lib, ularning o‘zaro tahsiri, hamkorligi bu sivilizasiyaning takomillashuvi, barqaror yashashiga imkon beradi.

Tug‘ri, bu tizim targ‘ibida Amerika, Rossiya, Xitoy, YAponiya kabi salmog‘li tarkiblar ham bor. Ular ko‘p jixatdan jahon tizimi taraqqiyotiga tahsir ko‘rsatadi, muayyan jaraenlarning yunalishlarini belgilaydi. Ammo bu tizimda har bir davlatning, g‘ichg‘ina Vatigan eki Lixtenshteyndan tortib G‘ermaniyagacha, Andorra eki Monakodan toki Fransiyagacha o‘z urni, o‘ziga xos tahsir kuchi va doirasi bor. SHu mahnoda, ularning har biri, hududining katta-kichikligi, aholisining soni ganchalikidan qathi nazar, Birlashgan Millatlar Tashkilotida teng ovozga ega. Demak, targ‘iblar tizimda muayyan tarzda amal qilgani singari har bir mamlakat jahon Sivilizatsiyaga teng huquqli ahzo va muhim element sifatida kirib boradi.

Jahon hamjamiyati o‘zida umumiylikni, har bir mustaqil mamlakat esa ayrimlik va o‘ziga xoslikni ifodalaydi. Bu xolda Osie eki Margaziy Osie mamlakatlari xususiylikni aks ettirsa, O‘zbekiston aloxidalikni ifodalaydi. O‘zbekiston mustaqilliqqa erishganiga ko‘p bo‘lmaganiga garamay, jahon hamjamiyatida o‘z urniga ega. Uning Margaziy Osiedagi mavqeyi esa bu mintaganing asosiy taraqqiyot yunalishlarini ko‘p jixatdan belgilaydi.

Har bir xalq, millat o‘zining betakror, noeb xususiyatlarini saqlagan xolda mustaqil rivojlanadi va jahon hamjamiyatiga g‘ushilib boradi. Bunday g‘ushilish ko‘pqirrali, rang-barang bo‘lib, u ijtimoiy, iqtisodiy, siesiy, mahnaviy, huquqiy, davlatlararo munosabatlarni qamrab oladi.

Jahon hamjamiyatiga g‘ushilish tabiiy-qonuniyatli jaraen bo‘lib, har bir mamlakatning har tomonlama taraqqiy etishi, er yuzida umumiy xavfsizlik, tinchlik va farovonlikni tahminlashga, tabiiy resurslar, ilm-fan va texnika yutuqlaridan keng foydalanishga, ekologik muvozanatni tahminlashga imkon beradi. Mustaqil taraqqiyot yo‘liga utgan xalqlarning jahon hamjamiyatiga g‘ushilishi, umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligini ehtirof etish, xalqaro huquq meherlariga amal qilish, inson huquqlarini ximoya etish, demog‘ratiya tamoyillariga amal qilishda yaqqol namoyon bo‘ladi.

Jahon Sivilizatsiyaga g‘ushilish natajasida nafaqat iqtisodiy soxada, balki xalqlar mahnaviyati, siesati va dunyoqarashida ham muhim ijobiy o‘zgarishlar ruy beradi. Bunday jaraenga tushgan xalqlar o‘rtasida bir-biriga ishonch, o‘zaro xurmat, hamkorlik hamda sodir bo‘ladigan ziddiyat va ixtiloflarni o‘zaro kelishuv, konsensus asosida xal qilishga intilish vujudga keladi. Bir-birining madaniy yutuqlari, qadriyatlaridan, tajribalaridan baxramand bo‘lish xoxish-istag‘i shakllanadi. Xalqlarning bir-biri bilan jipslashish tendensiyasi yaxlit, bir butun sivilizasiyani, insoniyatni ehzozlash kabi saeraviy ongni shakllantiradi. YAhni milliylik va umuminsoniylikning uygunliki jahon Sivilizatsiyada yaqqol namoyon bo‘ladi va dunyo hamjamiyatining harakat dasturiga aylanadi.