Falsafa asoslari

asr oxiri va XX asr boshidagi falsafiy tafakkur. Minta- qamiz XIX asr oxirlarida Chor Rossiyasi tarkibiga zo‘rlik bi- lan qo‘shib olindi va bu ijtimoiy tafakkurda chuqur iz qoldirdi. Turkistonda ma’rifatchilik harakatining avj olishi jadidchilik g‘oyalarining vujudga kelishida muhim o‘rin egalladi. Lekin Sho‘rolar davrida jadidchilik ko‘pincha bir tomonlama talqin qilindi, uning g‘oya va maqsadlarini soxtalashtirish va hatto


60





uni millatchilik harakati deb baholash hollari ham bo‘ldi. Mus- taqillikka erishilgandan so‘ng bu harakatni xolisona va ilmiy nuqtayi nazardan tadqiq qilish imkoniyati tug'ildi. Jadidchilik harakatining yirik namoyandalari Turkistonda mustaqillik, mil- liy taraqqiyot uchun, xalqning manfaatlari uchun kurash olib bordilar. Jadidchilik harakatining muhim xususiyati uni milliy- ozodlik harakati va Turkistonda milliy burjuaziyani vujudga keli- shi bilan chambarchas bog‘liqligi edi.

0‘sha davrda jadidchilik harakatining qator vakillari yetishib chiqdi. Bular Munavvar qori, Avloniy, Behbudiy, Fitrat, Cho'lpon va boshqalardir.

Mahmudxo'ja Behbudiy (1875—1919) jadidchilik harakatining asoschilaridan biri bo‘lib, yangi maktablar qurish, yosh avlodni mustaqillik ruhida tarbiyalash, ularni ilmli qilish, ma'rifat va taraqqiyot uchun kurashga katta hissa qo'shgan mutafakkirdir. Behbudiy yangi maktablar uchun «Risolayi asbobi savod», «Riso- layi jugTofiyai umroniy», «Kitobat ul-atfol», «Amaliyoti islom», «Risolai jug‘rofiyai rusiy» va boshqa darsliklarni yozadi. Uning asosiy asari «Padarkush» dramasidir. Bulardan tashqari, Beh- budiy ko'plab publitsistik maqolalar yozdi, matbuotda xizmat qil- di, nashr ishlari bilan mashg‘ul bo‘ldi. Uning maqolalarida millat va Vatan taqdiri, mustaqillik g‘oyasi, axloq va taTim-tarbiya va boshqa masalalar o‘rin olgan.

Jadidchilik harakatining yirik namoyandalaridan biri Abdulla Avloniydir (1878—1934). U pedagogik faoliyat va badiiy ijodni qo'shib olib bordi. Avloniy ochgan maktablarda dunyoviy fanlarni bolalarga o'qitish yoTga qo'yildi. Mutafakkir «Ikkinchi muallim», «Birinchi muallim», «Alifbedan so‘nggi o‘quv kitobi» kabi dars- liklarni yaratdi. Ayniqsa, olimning «Turkiy guliston yoxud ax- loq» darsligi bolalar dunyoqarashi, milliy ongi va mafkurasining shakllanishida muhim ahamiyatga ega boTdi. Unda bolalarga ilm- fan sirlarini o‘rgatish, yaxshi xulq-odob qoidalarini singdirish, Turkiston xalqini asriy qoloqlikdan qutqarish yoTlari, iqtisod, tadbirkorlikni rivojlantirish, mamlakatni xon iashyo qaramligidan xalos etish, ma'rifat va ma’naviyatni yuksaltirish masalalari yo- ritilgan. Avloniy «Advokatlik osonmi», «Biz va Siz», «Portugaliya