Falsafa asoslari

279





murosasizlik bilan qarshilik ko‘rsatadi. Vaholanki, vijdonsiz odamning adolatparvar, sadoqatli, or-nomusli inson bo‘lishi amrimahol. Vijdon eng avvalo, o‘zgalarga nisbatan burch va mas’uliyatni teran his etishni taqozo etadi. 0‘zbekistonning Bi- rinchi Prezidenti ta’kidlaganidek, «Vijdoni uyg‘oq odam yon- atrofida bo‘layotgan voqealarga, yordam va ko‘makka muhtoj insonlarning muammolariga, adolatning toptalishiga befarq qaray olmaydi. Ayniqsa, el-yurt manfaatiga zarar yetkazadigan yovuz xatti-harakatlarga hech qachon chetdan jim qarab turol- maydi, o‘z yurti va xalqida nisbatan xiyonat va sotqinlikni aslo qabul qiloimaydi. Bunday holatlarni ko‘rganda vijdoni qiynala- di, doimo yonib-kuyib yashaydi, qanday qilib bo‘lmasin, ularni bartaraf etishga intiladi, kerak bo‘lsa, bu yo‘lda hatto jonini ham fido qiladi.

Burch. Burch, mohiyatan, jamiyat, davlat va shaxslarga nis- batan muayyan individdagi munosabat, ular oldidagi majburiyat. U, yuqorida aytganimizdek, vijdon, e’tiqod, mas’uliyat kabi tu- shunchalar bilan mustahkam bog‘liq. Umuman, hayotda inson- ning har bir xatti-harakati zamirida burch tushunchasi - burchga sadoqat yoki xiyonat yotadi.

Burchning insonlik burchi, musulmonlik burchi, nasroniylik burchi, fuqarolik burchi, otalik burchi, onalik burchi, farzand- lik burchi singari keng qamrovli, barcha davrlar uchun umumiy bo‘lgan tushunchalari ham, jurnalistlik burchi, shifokorlik bur- chi, olimlik burchi kabi kasbiy odob doirasidagi tushunchalari ham mavjud.

Shafqat. Shafqat istilohi hozirgacha etikaga doir asosiy o‘quv adabiyotlarda va ilmiy tadqiqotlarda asosiy mezoniy tushuncha sifatida taqdim etilmaydi. Vaholanki shafqatning ildizi inson shaxsiga bo‘lgan muhabbatga borib taqaladi, u ham muhab- bat kabi qamrovli hissiyot. Agar muhabbat mehrga asoslansa, shafqat muruvvat bilan bog‘liq. Lekin u ayni paytda muruv- vatdan jiddiy farq qiladi. Muruvvat bir insonning ko‘p hollar- da o‘ziga aloqasi yo‘q boshqa bir insonga achinish hissi orqali yordamga qo‘l cho‘zishi bo‘lsa, shafqat kishining o‘ziga aloqa- dor odamga, aybdor, gunohkor, ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy