Falsafa asoslari

224





diqlansa, ikkinchi mulohazada «uch» soni bilan «ikki» sonining munosabati haqidagi fikr tasdiqlangan.

Atributiv va munosabat mulohazalari bilan bir qatorda yana mavjudlik (ekzistensial) mulohazalari (Kutubxonada mantiq dars- ligi bor), ayniyat mulohazalari («Alisher Navoiy «Mahbub ul- qulub» asarining muallifi» ko‘rinishda bolgan) va modal mulo- hazalar (Ehtimol, yomg‘ir yog‘adi)ni ko‘rsatish mumkin.

Mulohazalar o‘rtasidagi munosabatlar. Mulohazalar ham tu- shunchalar kabi taqqoslanuvchi (umumiy subyekt va predikatga ega bo‘lgan) va taqqoslanmaydigan turlarga bo‘linadi. Taqqosla- nadigan mulohazalar sig‘ishadigan yoki sig‘ishmaydigan bo‘ladi. Mantiqda ikki mulohaza (r va q)dan birining chinligidan ikkin- chisining yolg‘onligi zaruriy kelib chiqadigan bo‘lsa, ular o‘zaro sig‘ishmaydigan mulohazalar deyiladi. Sig‘ishmaydigan mulohaza- lar qarama-qarshilik (kontrar) va zidlik (kontradiktorlik) munosa- batida bo‘ladi. Sig‘ishmaydigan mulohazalar bir vaqtda chin bo‘la olmaydi. Sig‘ishadigan mulohazalar aynan bir fikrni to‘liq yoki qisman ifodalaydi. Sig‘ishadigan mulohazalar o‘zaro ekvivalent- lik, mantiqiy bo‘ysunish va qisman mos kelish (subkontrar) mu- nosabatida boladi. Bu munosabatlarni quyidagi misollarda tahlil qilamiz:

Masalan, 1-misol. A,. «Hamma o‘simliklar shifobaxshdir».

Bu umumiy tasdiq mulohaza bo‘lib, uni umumiy inkor, juziy tasdiq va juziy inkor mulohaza ko‘rinishlarida quyidagicha ifoda- laymiz:

Ej. Hech bir o‘simlik shifobaxsh emas.

Ij. Ba’zi o‘simliklar shifobaxshdir.

Oj. Ba’zi o‘simliklar shifobaxsh emas.

Tajribamiz va bilimimizga asoslanib, yuqoridagi mulohaza- lardan faqat I va O mulohazalarni chin deb baholashimiz mum- kin.

Mantiq ilmida mulohazalarning chinligini aniqlash uchun ular o‘rtasidagi munosabatlarga asoslaniladi: