Falsafa asoslari

221





mulohaza ko‘rinishida fikr yuritishi, uning tushunchalar olami keyin shakllanishi bilan asoslanadi. Shuningdek, faqat mulohaza- largina «chin», «yolg‘on» qiymatlariga ega bo'ladi. Tushunchalarga esa bunday qiymatni berib bo'lmaydi. Masalan, «yo‘lbars yirtqich hayvon» mulohazasini «chin» deb baholaymiz. «Yo‘lbars» tushun- chasini esa «chin» yoki «yolg‘on» deb ayta olmaymiz, Chunki unda biror fikr tasdiqlanmagan ham, inkor qilinmagan ham.

Demak, mulohaza chin yoki yolg'on bo‘lishi mumkin bo‘lgan fikr yuritish shaklidir. Uning asosiy vazifasi narsa bilan uning xususiyati, ular o‘rtasidagi munosabatlarni ko‘rsatishdir. Ana shuning uchun ham u doimo tasdiq yoki inkor shakldagi fikrdan iborat bo‘ladi. Fikr yuritish jarayonida biz predmet va hodisa- larning tashqi xususiyatlari bilan birga ularning ichki, zaruriy bog'lanishlarini hamda munosabatlarini bilib boramiz. Bilimlari- miz turlicha bo‘lgani uchun ularni ifodalaydigan mulohazalar ham har xil bo‘ladi. Ba’zi mulohazalarda aniq, tekshirilgan bi- limlar ifodalansa, boshqalarida belgining predmetga xosligi tax- min qilinadi, ya’ni noaniq bilimlar ifodalanadi.

Mulohazalar voqelikka mos kelish darajasiga ko‘ra chin, xato va noaniq (ehtimol, taxminiy) bo'ladi. Chinligi isbotlangan fikr- ni chin deb tasdiqlovchi mulohaza chin bo‘ladi. Yolg‘onligi is- botlangan fikrni yolg‘on deb tasdiqlovchi mulohaza chin bo‘ladi. Chinligi isbotlangan Fikrni yolg‘on deb tasdiqlovchi mulohaza yolg‘on bo‘ladi. Yolg‘onligi isbotlangan fikrni chin deb tasdiqlov- chi mulohaza yolg‘on bo'ladi. Ayni vaqtda chinligini ham, xato- ligini ham aniqlab bo‘lmaydigan mulohazalar — noaniq bo‘ladi.

Mulohazalar tilda gaplar orqali ifodalanadi. Mulohaza man- tiqiy kategoriya bo‘lsa, gap grammatik kategoriyadir. Mulohaza- lar, asosan, darak gap orqali ifodalanadi. Faqat darak gaplardagi- na fikr tasdiq yoki inkor shaklda bo'ladi va ular chin yoki yolg‘on qiymatlari bo‘yicha aniqlanadi.

Masalan, «Til insonlar oTtasidagi muloqot vositasidir», «Hi- yonatkorlarning hech biri vijdonli emas» kabi gaplar mulohazani ifoda qiladi. Demak, mulohaza — predmetga ma’lum bir belgi- ning (xossaning, munosabatning) xos yoki xos emasligini ifo- dalovchi tafakkur shaklidir.