Falsafa asoslari

100





Olamning mavjudligi shubhasiz bo‘lgan va barcha e’tirof etadi- gan qismi real olam deyiladi. Kelajakda mavjud bo‘lishi ehtimoli bo‘lgan olam virtual olam deb ataladi (virtual so‘zi lotincha virtu- alis — ehtimoldagi degan ma’noni beradi). Aniq ma’lum bo'lgan olam konkret olam deyiladi, xayoldagi, tasavvurdagi, idealdagi olam obrazi abstrakt olam deyiladi.

Odamning kundalik hayotidagi hammaga ma’lum bo'lgan, tan olingan hayoti real olamga mansub bo‘lsa, uning xayoliy rejalari virtual olamga, uning o‘zi va atrofidagilar konkret olamga, ke- lajakka yo‘nalgan orzu-umidlari esa abstrakt olamga mansubdir. Odam o‘z rejalarini real olamga asoslanib tuzsa, potensial ola- mining konkret reallikka aylanish ehtimolligi oshadi.

Odam olamda boshqalardan ajralib, yakka-yu yagona bo'lib emas, balki ijtimoiy hayot kechiradi va jamoa bo‘lib yashaydi. Odamlar jamoasi jamiyatni tashkil etadi. Odamlar jamiyatdagi o‘zaro munosabatlari, faoliyatlari, o‘y-xayollari, ideallari, maqsad va maslaklari bilan birgalikda ijtimoiy olamni tashkil etishadi. Odamning jamiyatdagi boshqalar bilan birgalikdagi ijtimoiy faoliyati, ularning har biriga xos bo'lgan takrorlanmas individual olamlariga bog‘liqdir. Individual olam, ayni paytda tashqi olamni ham, ijtimoiy olamni ham aks ettiradi, o‘zida ifodalaydi. Bular bir-birlari bilan chambarchas bog‘liqdir.

XX asrning o‘rtalariga kelib, kvant mexanikasi, nisbiylik nazariyasi va hozirgi zamon kosmologiyasi sohalaridagi ilmiy yu- tuqlar kishilarning obyektiv olam haqidagi tasavvurlarini tubdan o‘zgartirib yubordi. Natijada, tabiatshunos olimlar sezgilarimizga bevosita ta’sir etishining imkoni bo‘lmaydigan realliklar haqida ham tadqiqotlar olib bora boshladi.

Olamning klassik mexanika nuqtayi nazaridan kelib chiqib, nisbatan kichik tezlikda harakatlanuvchi sistemalar haqidagi ilmiy manzarasi o‘rnini yangicha ilmiy manzaralar egallay boshladi. Bu esa materiya haqidagi tasavvurlarning yanada rivojlanishiga sha- roit tug‘dirdi. Bu o‘zgarishlarni hisobga olib, marksist-faylasuflar bu ta’rifga sezgilarimizga bevosita yoki bilvosita (ya’ni turli asbob- lar; qurilmalar vositasida) ta’sir etuvchi, degan qo'shimcha kiri- tishdi. Shunday qilib, bu ta’rif go‘yo materiyaning moddaviy va