Ergashxodjaeva Sh. Dj., Samadov A. N.,Alimxodjayeva, N. E., Sharipov I. B. Marketing kommunikatsiyasi

10.2-rasm. Kommunikasion byudjet samaradorligini baholash ko’rsatkichlari 
Reklama qilishda foydalaniladigan vositalar va ta’sir ko’rsatiladigan muloqot 
doirasi o’ziga xosliklarini hisobga olish aniqroq ma’lumotlar beradi. Buni hisobga 
olgan holda reklama ta’siri samaradorligi (E
r.v
) quyidagi formula bo’yicha aniqlanishi 
mumkin: 
Р
Р
в
р
Т
в
р
Р
А
Ч
Р
Э
100
.
.
.

=
bu yerda R
T
– reklama birligi tarifi, rubl; 
Ch
r.v
– reklama ta’sirlari soni;
A
R
– reklama muloqot doirasi, kishi.;
R
R
– reklama reytingi, ball.
Marketing 
kommunikatsiyalari 
samaradorligini 
baholashda 
qiymat 
ko’rsatkichlari bilan birgalikda marketing kommunikatsiyalari natijalarining natural 
o’lchovlari ham tadqiq etiladi: mijozlar soni mutlaq ko’rsatkichi va o’zgarishi, yangi 

---

196 
xaridorlar soni, o’rtacha xarid hajmi, xabardorlik, esda qolarlik darajasi va 
kommunikatsiya harakatlariga bevosita yoki bilvosita bog’liq bo’lgan boshqa 
ko’rsatkichlar. 
Samaradorlikni baholash uchun an’anaviy statistik va buxgalteriya 
ma’lumotlari, shuningdek, muloqot doirasining e’tiborini taklif etilgan axborotga jalb 
qilish, kuzatuv va so’rov natijalariga asoslangan ko’rsatkichlar foydalaniladi. 
Masalan, reklama samaradorligi belgilangan vaqt davrida respondentlar 
qo’ng’iroqlari soni bo’yicha aniqlanishi mumkin: 
E
T
= K
T
N
T
; N
T
= N
TR
+ N
TZ
+ N
TP
; 
N
ТР
Т
N
N
К
=
bu yerda
E
T
– muloqotlar soni bo’yicha reklama samaradorligi; 
K
T
– reklama mazmuni bilan muloqotlar ulushi; 
N
T
– muloqotlar umumiy soni; 
N
TR
– reklama mazmuni bilan muloqotlar soni; 
N
TZ
– tanishlardan axborot olganlar soni; 
N
TP
– doimiy xaridorlar soni. 
Marketing kommunikatsiyalari tavsifnomalarini baholashda ekspert baholari 
ball shkalasidan foydalanish mumkin, chunonchi: e’tibor jalb qilish qobiliyati, 
emosional ta’sir, esda qolarlik, xabar originalligi va tasviriy yechim. 
Kommunikatsiya byudjeti yo’nalishlari bo’yicha korxona daromad va xarajatlari 
eng yuqori miqdorining nisbati baholashning umumiy mezoni hisoblanadi. «Oxirgi 
so’mdan foydalanish» eng chetki samaradorlik qonuniga ko’ra, agar qo’shimcha 
xarajatlar miqdori daromadlar o’sishidan katta bo’lsa, marketing kommunikatsiyalari 
xarajatlari qayta taqsimlanishi lozim. 
Xuddi shunday yondashuvdan marketing kompleksi elementlari rivojlanishiga 
mablag’lar kiritish samaradorligini baholashda ham foydalanish mumkin. Masalan, 
aniqlanishicha, agar narx bo’yicha sotuv moslashuvchanligi hayotiylik davrining 
yetuklik 
bosqichida 
bir xil tovarlar uchun reklama bo’yicha sotuv 

---

197 
moslashuvchanligidan 20 baravar katta bo’lsa, narxning pasayishi reklamadan 
unumliroq bo’lib chiqishi mumkin. 
Kommunikasion samara va reklamani tarqatish vositalari ta’sir ko’rsatkichlarini 
tadqiq etish maqsadga muvofiq. Reklama ta’siri ko’rsatkichlarini tahlil qilishda 
iste’molchilar qamrovi, reklama reytingi, ta’sir ko’rsatish o’rtacha tez-tezligi 
aniqlanadi. 
Kommunikasion samarani baholash reklama xabari taniqlilik va esda qolarlik 
darajasini aniqlash, tovar haqida xabardorlik, reklama muloqotlari sonini aniqlashni 
o’z ichiga oladi. Tekshirish reklama xabarlarini ishga tushirish dastlabki bosqichida va 
ulardan foydalanish jarayonida amalga oshiriladi. Dastlabki baholash fokus-guruhlarda 
yoki dasturiy tahlil usuli bilan amalga oshiriladi (respondentlar namoyish qilingan 
reklama murojaatlariga o’zining ijobiy yoki salbiy munosabatini bildirishi lozim). 
Reklamaga e’tibor darajasi shuningdek, «minimal samarali tez-tezlik» (MECh) 
nomini olgan ko’rsatkich, ya’ni bitta sikl davomida potensial iste’molchilar berilgan 
e’tibor darajasini ta’minlash uchun zarur bo’lgan xabarlar namoyishi eng kichik soni 
bilan baholanadi. Reklama menejmenti nuqtai nazaridan bunga reklama vositalari, 
reklama e’loni ko’rsatkichlari (davomiyligi, rangi, hajmi) va reklama strukturasi 
yordamida erishiladi. 
Masalan, telereklamaga e’tibor to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etish davomiyligiga 
bog’liq bo’ladi. Eng tarqalgan reklama davomiyligi 15 va 30 soniyani tashkil qiladi. 
Agar 30 soniya davom etadigan reklama roligi ta’sirini birlik sifatida oladigan bo’lsak, 
15 soniyali rolikning MECh indeksi 0,8 ga teng bo’ladi, bu esa uning samaradorligidan 
dalolat beradi (10.6-jadval) .