Bilish jarayonlarida narsa va hodisalar o’z aksini topsa, his – tuyg’ularda insonning
o’ziga xos ehtiyojlari bilan qo’shilib, o’zi idrok etayotgan narsa va hodisalarga nisbatan
bildirayotgan ichki munosabati o’z aksini topadi.
Xis-tuygularni boshdan kechirishning turli shakllari- emotsiya, affekt, kayfiyat, kuchli
xayajonlanish /stress/, extiros kurinishlariga ega buladi.Xis-tuygular shaxsning emotsional
soxasini tashkil etadi. Kishida xis-tuygular uning extiyojlari kondirilishi jarayoni kanday
kechayotganligi belgisi sifatida namoyon buladi.
Barcha
psixik
jarayonlar
kabi
emotsional
xolatlar, xis-tuygularning kechishi xam miya faoliyatining natijasi bulib
xisoblanadi. Emotsiyaning paydo bulishi tashki olamda ruy beradigan uzgarishlardan
boshlanadi. Bu uzgarishlar kishi xayoti va faoliyatining jonlanishiga yoki pasayishiga, bir
xil extiyojlarning paydo bulishiga yoki yukolishiga, kishi organizmi ichida yuz beradigan
jarayonlardagi uzgarishlarga olib boradi. Xis-tuygular kechishiga oid fiziologik jarayonlar
xam murakkab shartsiz va shartli reflekslar bilan boglikdir.
«Xissiyot» / «emotsiya»/ va «xis-tuygu» degan suzlar kupincha sinonimlar sifatida
kullaniladi. Torrok ma’noda olganda, bu kandaydir biroz doimiyrok xis-tuygularning
bevosita va vaktincha boshdan kechirilishdan iboratdir. «Emotsiya»
suzi ruhiy
xayajonlanish, ruhiy xarakterlanish degan ma’noni beradi. Emotsiyalar stenik va astenik
turlarga bulinadi. Stenik xislar kishining gayratlantirsa, astenik xislar esa uning faoliyatini
susaytirib yuboradi.
Kishini tez chulgab oladigan va shiddat bilan utib ketadigan xis-
tuygu affekt /xissiy portlash/ deb aytiladi. Bu paytda kishi ong bilan ishlay olmaydi, uzini
boshkara olmaydi, nazorat keskin susayib ketadi, iroda uziga buysunmaydi.
Kayfiyatlar uncha kuchli bulmagan, lekin uzok vakt davom etadigan barkaror xisdir.
Kayfiyat shodu-xurramlik yoki kayguli, tetiklik yoki lanjlik, xayajonli yoki mayuslik,
jiddiy yoki engiltaklik, jizzakilik yoki muloyimlik kabilar tarzida kechadi. Stress – kuchli
xissiy zurikishdan iborat jarayon. Xissiy
zurikish xavf-xatar tugilgan, kishi xafa bulgan,
uyalgan, taxlika ostida kolgan vaziyatlarda ruy beradi.
Extiroslar deb kishi xatti-xarakatlari yunalishini belgilaydigan, barkaror, chukur va kuchli
xislarga aytiladi. Masalan, rassomlikka, musikaga extiros, bedana urishtirish kabilarga
extiros. Xis-tuygular xayvonlarga xam xos. Lekin insonning xis-tuygulari uz mazmuni va
kechishiga kura xayvonnikidan tubdan fark kiladi. Masalan, jirkanish, faxrlanish, xasad
kilish, shodu-xurramlik, zerikish, xurmat kilish, burchni xis etish kabilar fakat insonga xos
buladi.
Intellektual / akliy /
xis-tuygular
ga bilishga kizikish, ajablanish, shubxalanish,
taajjublanish, ishonch kabi xislar kiradi. Bularning barchasi ijobiy xarakterga ega bulib
kishini bilishga, urganishga, ishtiyok bilan ishlashga undaydi.
Ma’naviy
xis-
tuygularga dustlik-urtoklik, Vatanga muxabbat, insonparvarlik, xamdardlik,
sodiklik,
uyalish, mexnatni sevish kabi xis-tuygular kiradi. Bizning axlokiy yetukligimiz,
tarbiyalanganligimiz ana shu xislar orkali belgilanadi.
Estetik xis-tuygularga bizning
guzal, chiroyli, yokimli narsalardan zavklanishimiz, shodlanishimiz, xuzur kilishimiz,
roxatlanishimiz kabilar kiradi. Bu xislarning manbai guzal tabiat, san’at, adabiyot, chiroyli
turmush kabilar bulishi mumkin.
Intellektual, ma’naviy, estetik tuygularni faoliyat va muomala jarayonida boshdan
kechiramiz. Sotsial vokelikka nisbatan butun xissiy munosabatlar
boyligini ifodalagani
uchun ularni yuksak xis-tuygular deb xam aytamiz.
E’tiqod - shaxsni o’z qarashlaraga, printsiplariga, dunyoqarashiga muvofiq tarzda
ish kurishga da’vat etadigan motivlar sistemasidir. E’tiqod shaklida namoyon bo’ladigan
ehtiyojlarning mazmuni - bu tabiat, tevarak-atrofdagi olam to’g’risidagi bilimlar va
ularning muayyan tarzdagi tushunilishi demakdir. Bu bilimlar nuqtai nazarlar (falsafiy,
estetik, axloqiy, tabiiy-ilmiy va hokazolar)ning tartibga solingan va ichki uyushgan
sistemasini tashkil etgan taqdirda kishining dunyoqarashi safatida talqin qilinishi mumkin.
Dunyoqarash sinfiy xarakterga ega. Markscha dunyoqarash - chinakam ilmiy
dunyoqarash bo’lib, u odamlarning ijtimoiy hayot qonunlarini to’g’ri
tushunishni
ta’minlaydi.
E’tiqodlarning evolyutsiyasi eng avvalo ularning mazmunli tomonlariga
taalluqlidir. Ularda shaxsning dunyoqarashini ifoda etadigan xislatlar ko’proq darajada
namoyon bo’la boshlaydi. Kishnning fikrlari va g’oyalari, printsiplari uning butun hayoti
mazmuni bilan, uning o’zlashtirgan bilimlari bilan belgilanadi, uning qarashlari
sistemasiga zarur tarkibiy qism sifatida kirgan bo’ladi, kishi uchun alohida shaxsiy
mohiyat kasb etadi va shuning uchun ham u bu fikrlar va printsiplarni qaror toptirishga,
ularni
himoya qilishga, ularni boshqa odamlar ham ma’qul ko’rishlariga erishish uchun
qat’iyan ehtiyoj sezadi.
O’z mazmuniga ko’ra dunyoqarashning qismlari bo’lgan adabiyot, san’at, ijtimoiy
hayot, ishlab chiqarish faoliyati sohasidagi keng doiradagi masalalarni o’z ichiga oladigan
e’tiqodlarning mavjudligi kishi shaxsining faolligi darajasining yuksakligi haqida dalolat
beradi.
SHaxs faolligining rivojlanish darajasi va yo`naltirilganligi xarakteri har xil
odamlarda har xil bo’ladi. Ko’pincha kishi u yoki bu mojaroviy vaziyatlarda o’zini qanday
tutishi kerakligini biladi, munozarada qanday nuqtai nazarni ma’qullash zarurligini biladi
va lekin bunday bilimni hayotida qaror toptirishga ehtiyoj sifatida hayoldan o’tkazmaydi.
SHaxs bilimlarining, ehtiyojlarining va motivlarining bir-biriga
muvofiq kelmay qolishi
e’tiqodlar sohasidagi nuqsonga aylanadi. Bunday kishining so’zi bilan ishi ko’pincha bir
bo’lmaydi: uning bilimlari bilan xulq-atvorida birlik bo’lmaydi, pozitsiyasi o’ziga xos
«ikkiyoqlama axloq»dan tarkib topganligi uchun u faol hayotiy pozitsiyada tura olmaydi.
Boshqacha so’z bilan aytganda, uning haqiqiy e’tiqodiu tevarak-atrofdagilarga e’lon
qilgani va namoyish etganidan tamomila farq qiladi. Buni anglagan holda u o’zini
barkamol, printsipial kishi qilib ko’rsatish uchun kuch-g’ayrat sarflashi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
