Elektrotexnika materiallari

Dielektrik isrof burchagi
deb, sig’imli zanjirdagi kuchlanish va tokning 
fazoviy siljish burchagini 90
0
gacha to’ldiradigan burchakka aytiladi. Ideal 
dielektrikda tok vektori kuchlanish vektoridan rosa 
0
90
2


ilgarilab, bu vektorlar 
orasidagi isrof burchagi nolga teng bo’ladi. Aksincha, dielektrikda energiya isrofi 
qancha katta bo’lsa, fazoviy siljish burchagi shuncha kichik va 

burchak yoki 
uning funksiyasi 
tg

shuncha katta bo’ladi. Jismning agregat holati (gaz, suyuq va 
qattiq) ga qarab, undagi dielektrik isrofning tabiati turlicha bo’ladi. Dielektrikdagi 
isrof qutblanish tufayli sodir bo’lganda zaryad va kuchlanish orasidagi bog’lanish 
ellips ko’rinishiga ega bo’ladi. Aksincha, o’tkazuvchanlik tufayli sodir bo’lsa, bu 
bog’lanish chiziqli o’zgaradi. 

---

78 
a) b) 
2.25-rasm. Dielektrik isrof burchagini aniqlash 
Elektr maydon kuchlanganligining katta qiymatida yoki yuqori chastotada
sodir bo’ladigan isroflar, dielektrikda sodir bo’ladigan ionlanish hisobiga ro’y 
beradi.
63
Dipol qutblanishda sodir bo’ladigan quvvat isrofi dielektrikda o’zgaruvchan 
elektr maydoni ta’sirida dipol burilishi jarayonida ichki ishqalanish natijasida 
paydo bo’ladi. Ionlashish sharoitidagi isroflar havoda yoki tarkibida havo 
bo’shliqlari bo’lgan jismlarda, masalan, chinni, qog’oz hamda zich dielektriklar 
orasidagi bo’shliqlarda sodir bo’ladi. Qattiq dielektrik ichidagi havo bo’shlig’ini 
izolyatsiyasi havoli kondensator deb qarash va uni qattiq dielektrikli kondensator 
bilan ketma-ket ulangan deb faraz qilish mumkin. Bunday dielektriklardagi 
kuchlanish va sig’im orasidagi bog’lanish quyidagicha bo’ladi:
;
h
D
U
U
U


;
D
h
h
D
C
C
U
U

).
1
(
D
h
h
C
C
U
U


Dielektrik va havo bo’shlig’ichida kuchlanishlar 
(U
D
, U
h
)
tegishli sig’imlar 
(C
D
, 
C
h
)
orqali aniqlanadi. Dielektrikdagi kuchlanish 
(U)
oshirib borilsa, 
U
h
qiymati 
teshilish kuchlanishi 
(
Uht
) 
qiymatigacha ortib, havo molekulalarida
avval ionlanish, 
so’ng’ra teshilish hodisasi ro’y beradi. Qattiq jismga nisbatan havoning elektr 
63
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 109-bet. 

---

79 
mustahkamligi past bo’lib, kuchlanishning ma’lum kritik qiymatidan e’tiboran 
havoda ionlanish boshlanadi. Ionlanish kuchlanishi 
(U
i
)
qattiq dielektrik uchun 
uncha xavf tug’dirmaydi. Kuchlanishning 
U=U
i
yoki 
U=U
ht
qiymatlarida 
dielektrikning havo bo’shliqlarida ionlanish natijasida erkin ionlar soni orta boradi. 
Bu esa dielektrikda elektr o’tkazuvchanlikning va elektr energiyasi isrofining 
ortishiga olib keladi. Dielektrikda elektr o’tkazuvchanlik, dipol qutblanish va 
ionlanish uning qizishiga olib keladi. Bunda dielektrikda elektr energiyasining 
ma’lum miqdori issiqlikka aylanadi. Segnetoelektriklarda energiya isrofi o’z-
o’zidan (spontan) qutblanish hisobiga ro’y berib, uning qiymati Kyuri nuqtasidan 
past 
haroratda 
katta 
bo’ladi. 
Segnetoelektriklardagi 
energiya 
isrofi 
dielektriklardagidan ancha yuqori bo’ladi. Segnetoelektriklarda harorat o’zgarishi 
tufayli, 
o’z-o’zidan 
qutblanish 
Kyuri 
nuqtasigacha 
sodir 
bo’ladi. 
Segnetoelektriklardagi dielektrik isroflar Kyuri nuqtasigacha juda kam o’zgaradi. 
Undan yuqori nuqtalarda, ya’ni segnetoelektrikning o’z-o’zidan qutblanishi 
yo’qolgan holatida 
tg

qiymati keskin pasayadi. Agar dielektrikda elektr energiyasi 
isrof bo’lmaydi, deb faraz qilsak, sig’imli zanjirda tok vektori kuchlanish 
vektoridan 



90
2


ilgarilab ketib, sig’im (kondensatorning) ning aktiv 
quvvati nolga teng bo’ladi: 
0
90
cos
cos



