Elektrotexnika materiallari

(q
D
)
yig’indisidan iborat bo’ladi: 
37
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 31-bet. 

---

47 
q = q
0
 + q
D
 , 
(2.10) 
Kondensatorning sig’imi va dielektrik qiymatini aniqlaydigan ifoda 
dielektrik sing’diruvchanlikdir. (2.11) ifoda yordamida nisbiy dielektrik 
singdiruvchanlik 

r
aniqlanadi: 
.
1
0
0
0
0
q
q
q
q
q
q
q
g
g
r






(2.11) 
Odatda, nisbiy dielektrik singdiruvchanlik jumlasidagi nisbiy so’zi tushirib 
qoldiriladi va 

r
dielektrik singdiruvchanlik deb yuritiladi. 
Elektr maydonida joylashgan dielektrikning sifatida uning qutblanish 
mobaynida aniqlanadigan dielektrik singdiruvchanligi qiymati bilan ifodalanadi. 
Dielektrik qutblanish xususiyatining qiziq tomoni, uning sig’im qiymatini 
ifodalashdadir. Agar vakuumli kondensator qoplamalariga kuchlanish bersak, u 
zaryadlanadi. Bu zaryad qiymati kuchlanish birligiga, kondensator o’lchamiga, 
qoplama yuzi va ular orasidagi masofaga bog’liq bo’ladi. Kondensator sig’imi C
0
ifodasi yordamida aniqlanadi.
38
Kondensator qoplamalari o’rnini o’zgartirmagan holda vakuumni dielektrik 
bilan almashtirilsa, dielektrikda qutblanish sodir bo’ladi. Qoplama yuzasiga yaqin 
joyda unga qarama-qarshi ishorali zaryad paydo bo’ladi va natijada qoplamadagi 
ma’lum miqdordagi zaryadni neytrallaydi. Buning hisobiga qoplamalardagi zaryad 
miqdori ma’lum qiymat 

Δ

 
da ko’payishi mumkin, natijada kondensator sig’imi 
quyidagicha ifodalanadi:
(2.12) 
Bu sig’imlarning bir–biriga nisbati 
C/C
0
= 

r
materialning dielektrik 
singdiruvchanligini bildiradi. Kondensatorning sig’imi dielektrikning materialiga, 
38
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 48-bet 
.
0
2
C
U
q
q
С





---

48 
metall qoplamalarining geometrik o’lchami va ularning shakllariga bog’liqdir. 
Ixtiyoriy shakl va o’lchamga ega elektrodlarni vakuumda joylashtirsak, 
C
0
sig’imli 
kondensator hosil bo’ladi. Elektrodlar orasiga dielektrik kiritsak, u holda 
kondensator sig’mi ortadi:
C=

r
∙C
0
. 
Demak, berilgan shakl va geometrik o’lchamga ega bo’lgan kondensatorning 
sig’imi dielektrikning 

r
qiymatiga to’g’ri proporsionaldir.
Qoplama yuzalari 
S 
va dielektrikning qalinligi 
h
ga teng bo’lgan yassi 
kondensator sig’imi quyidagicha aniqlanadi: 
F
h
S
h
S
C
12
0
10
854
,
8







(2.13) 
Agar kondensator silindrik shaklli (qoplama radiuslari 
r
1
, r
2
,
uzunligi 
l
) 
bo’lsa, u holda: 
1
2
12
1
2
0
ln
10
56
,
5
ln
2
r
r
l
r
r
l
C






(2.14)
39
Bir-biriga parallel joylashgan sim, kabel va hokazolarda solishtirma sig’im 
(c)
dan foydalaniladi:
.
/
m
F
l
С
с

(2.15) 
Kuchlanish U, sig’imi 
C
ga teng bo’lgan kondensatorlardan elektr maydon 
energiyasi: 
39
Bijay_Kumar Sharma., Electrical and Electronic Materials Science./ - OpenStaxCNX,/ Indiya – 2014, 28-bet. 

---

49 
2
2
1
CU
E

J (2.16) 
yoki quvvatning hajm birligidagi qiymati: 
2
0
2
1
2
1
E
ED
E



J/m
3
(2.17) 
2.8-rasm. Kondansator va dielektrik singdiruvchanlik orasidagi bog’liqlik 
Agar dielektrikning 

r
qiymati qancha katta bo’lsa, undan yasalgan 
kondensator sig’imi shuncha yuqori bo’ladi (2.8-rasm). Shu sababli, kondensator 
ishlab chiqarishda 

r
qiymati yuqori bo’lgan dielektrik olish maqsadga muvofiqdir. 
Sig’imi kam bo’lishi uchun, yuqori kuchlanishli va yuqori to’lqinli kabel 
izolyatsiya materialining 

r
qiymati kichik qilib olinadi.
40
Dielektrik singdiruvchanlikning eng kichik qiymati vakuum uchun tegishli 
bo’lib, unda 

r
=1
bo’ladi. Dielektriklar (gaz, suyuq, qattiq agregat holatidagi) 
ichida eng kichik dielektrik singdiruvchanlik 
(

r
)
gazlarda bo’lib, uning qiymati 
odatdagi sharoit (muhit harorati 20°C, havo bosimi 760 mm. sim. ust., havoning 
nisbiy namligi 65%) uchun 

r
qiymati birdan yuqoridir.