Ekologiya va suv resurslarini boshqarish kafedrasi

3. 
Suv havzalaridagi suvlar haqida. 
41 

---

 
 
190
 
Suv havzalarida yigʻilgan suvlar shu yer egasining xususiy mulki hisoblanadi va boshqalar 
undan foydalanish huquqiga ega emas. 
42 
Agar maʼlum yerdan taiiy holda suv olish imkoniyati boʻlmasa, suv havzasidan suv 
oʻgʻirlagan odam jazolanmaydi. 
 
Daryoni 
chuqur
lashtirish va tozalash. 
43 
Daryolar uch xil toifaga boʻlinadi: 
1) 
Hech kimga tegishli boʻlmagan va suvi taqsimlanmaydigan daryolar (misol Yefrat). 
2) 
Xususiy foydalanishda va taqsimlanishi mumkin boʻlgan daryolar, ammo Aholii suv 
ichish va hayvonlarni sugʻorish huquqiga ega. 
3) 
Suvi faqat xususiy foydalanishchga ega boʻlgan daryo,  jamoa foydalanishi mumkin 
boʻlmagan. 
 
Xususiy boʻlmagan daryolarni tozalash. 
44 
xususiy mulk boʻlmagan daryolarni chuqurlashtirish va tozalash jamoa hisobiga qilinadi. 
Chiqimlarga ketgan sarf xarajat soliq va ehsonlar xisobiga koplanadi. 
45 
Agar xazinada pul boʻlmasa, imom yashovchilarni majburiy sifatda daryolarni 
chuqurlashtirish va tozalashga jalb qilishi mumkin. Yoki ular hisobiga tozalash ishlarini 
bajarishi mumkin. 
1) 
Xususiy boʻlmagan, ammo jamoat foydalanishi mumkin boʻlgan daryolarni 
chuqurlashtirish va tozalash. 
46 
Xususiy boʻlmagan, ammo jamoa foydalanishi mumkin boʻlgan daryo qirgʻoqlarini 
tuzatish, tozalash va daryoni chuqurlashtirish daryo egasi hisobiga bajaradi. 

---

 
 
191
 
47 
Agar daryo egasi uning oʻzanini tozalash, chuqurlashtirish yoki qirgʻogʻini 
mustahkamlashdan voz kechsa, u holda u qozi suv egasini majbur qilib uning, hisobiga 
keltirilgan zararni qoplaydi. 
48 
Jamoadagi tegishli boʻlgan daryo uchun sarflanadigan  xarajatlar barcha jamoa aʼzolariga 
taqsimlanadi.Agar bajarilayotgan ish maʼlum jamoat aʼzosi hududidan tashqarida boʻlsa, 
bu shaxs sarf xarajatdan ozod kilinadi. 
Jamoa foydalanishiga kiritilmagan daryoni tozalash, chuqurlashtirish va qirgʻogʻini 
tuzatish. 
49 
Xususiy mulk boʻlmagan daryo qirgʻoqlarini mustaxkamlash, tozalash daryoni 
chuqurlashtirish mulk egalari hisobiga bajariladi. 
50 
Agar mulk egalaridan birortasi daryoni tozalash, chuqurlashtirish va qirgʻogʻini 
mustahkamlashdan bosh tortsa, boshqalari o’zlari hisobiga ish bajaradi va qozi yordamida 
qilingan xarajatni bosh tortgan mulk egasidan olishi mumkin. Xarajatdan bosh 
tortganmulk egasi o’ziga tegishli xarajatni qoplmaguncha daryodan foydalanish huquqidan 
maxrum qilinadi. 
51 
Agar daryoni chuqurlashtirish va tozalash mulk egasi huquqidan daryoning yuqori qismida 
boʻlsa, u holda suv egasi ishning oxirini kutmasdan yerlarini sugʻorish huquqiga ega. 
52 
Agar ko’cha va boshqa joylarga shu jumladan xojatxonalarga taqsimlash, daryoning 
oʻzanlarini tozalash va chuqurlashtirish shu yerdagi mulk egalari hisobiga bajariladi, va 
daryo yuqori qismida joylashgan egalari uning quyi tomonini tozalash ishlarida ham 
qatnashadi, uning mulkiga tegishli bo’lmasa ham. 
53 

---

 
 
192
 
Bexosdan, har zamonda suvdan foydalanadigan shaxslar daryoni tozalash va 
chuqurlashtirish uchun ketgan xarajatlarda qatnashmaydi. 
2. 
Daryo suvlaridan foydalanish huquqlari. 
54 
Guvohlar vakilligi vositasida yozilgan va begona yerdan o’tayotgan suvdan maʼlum kunlar 
haqidagi ariza, asosli deb hisoblanadi. 
55 
Kunlari aniqlanmagan, begona yerdagi suvdan foydalanish haqidagi ariza guvohlar 
ko’rsatmalari asosida yezilgan boʻlsa ham asoali hisoblanmaydi. 
56 
Agar xususiy mulk hisoblangan daryo, begona yerdan oqsa, begona yer egasi uning 
oʻzanini o’zgartirishni talab qilish mumkin, agar u avval uz oʻzanini o’zgartirgan boʻlsa. 
Agar nomuvofiklik paydo boʻlsa u holda daryo egasining ko’rsatmalari hisobga olinadi. 
57 
Agar biror kimsa uning yeridan tashqarida boʻlgan daryoga egalik qilishni daʼvo qilsa va 
uni oqlovchi isbotlar keltirsa, yaʼni shu daryodan o’z yerini sugʻorish uchun ariq o’tkazgan 
boʻlsa, qozi uning daʼvosini mulkka egaligi yoki uni foydalanish huquqi asosida qondirishi 
mumkin. 
58 
Agar nomuvofilik daryo irmoqlari xususida boʻlsa qozi 57 punkt asosida qaror kabul 
qiladi. 
59 
Agar nomuvofilik suvning miqdorida boʻlsa, uni aniqlash yer o’lchamiga proporsional 
ravishda daryo egalari orasida hisoblanadi. 
60 
Agar daryoning yuqori qismining egasi faqat shlyuzni berkitilgan holatdagina suvdan 
foydalanish imkoniyatiga ega boʻlsa, u holda u shlyuni faqat sugʻorishga navbati kelgan 
vaqtdagina berkitishi mumkin mulk egalari bilan kelishilgan holda. 

---

 
 
193
 
61 
Agar daryo egalari orasida shlyuzlarni berkitish navbati haqida bir bitimga kelishilgan 
boʻlsa, bu bitim haqiqiy hisoblanadi. 
62 
Agar daryo egalaridan birortasi uni oldini toʻsmasdan ishlata olmasa, u holda barcha daryo 
egalari shunday qarorga kelishlari kerakki, sugʻorish navbati daryoning quyi tomonidan 
yuqoriga tomon boshlanadi va eng yuqoriga kelganda sung uni to’sishga ruxsat beriladi. 
63 
Agar barcha suv egalari biror yechimga kela olishmasa va daryoni toʻsmasdan sugʻorishga 
imkon boʻlmasa, u holda imom suvni har  kungiday taqsimlaydi va har bir ishtirokchi 
oʻzining navbati yetgandi daryoni to’sishga ruxsat beriladi. 
64 
Barcha ishtirokchilar ruxsatsiz daryo egalaridan birortasi undan uziga ariq o’tkaza olmaydi 
va daryoga tegirmon qurishga ham haqqi yo’q, chunki buning natijasida qirgʻoqning 
buzilishi va maʼlum joy egallanishi mumkin. 
65 
Jamoa foydalanishga kelishilgan xususiy daryoga suv olish qurilmasi yoki oddiy yoki 
yigma ko’prik  kuriit man qilinadi. Farqli o’laroq daryo sohibi qayd qilingan qurilmalarni 
qurish yoki ularni uning ruxsatisiz qurilgan boʻlsa buzish huquqiga ega. 
66 
Daryo sohibiga uning boshlanishi qismini kengaytirish taqiqlanadi chunki natijada 
qirgʻoqlar buzilishi va suvning miqdori oshishi mumkin. 
67 
Agar suvni taqsimlash shlyuzlar yordamida olib borilsa, u holda suv taqsimotini oshirish 
va uni yuqori qismga qarab siljitish taqiqlanadi.Agar kimda-kim shlyuzni chuqurroq va 
yuqoriroq qilib qurmoqchi boʻlsa, u bunga haqli hisoblanadi, chunki suv taqsimlashda 
shlyuzning kattaligi hisobga olinadi, uning chuqurligi va balandligi emas. 
69 

---

 
 
194
 
Suvni taqsimlash shlyuz yerdamida olib borilsa, va boshqa davogar suvni qanday 
taqsimlashni xohlasa, u bunga haqli boʻlmaydi, chunki oldin kelishgan holda haqli 
hisoblanadi. 
70 
Agar xususiy daryo egalaridan har biri maʼlum dona shlyuzga ega boʻlsa, u holda ular 
shlyuzlar sonini oshirishga haqqi qolmaydi, hatto boshqa suv egalariga zarari boʻlmasa 
ham. 
71 
Katta daryoda har bir suv egasiga shlyuzni o’zini xohishiga qarab qurish huquqi beriladi. 
72 
Agar biror kimsa suvning biror maʼlum miqdorini maʼlum vaqtda ishlatishga haqli boʻlsa, 
u shu miqdordagi suvni bir vaqtda yigʻib olishga haqqi boʻladi, faqat boshqa suv 
egalarining ruxsati bilan. 
73 
Daryo egalari shu daryodan suv ichishi belgilanmagan o’z yerlarini sugʻorish huquqi 
berilmaydi. 
74 
Agar ikki daryo egalaridan biri, daryoning yuqori qismida yeri boʻlsa, va suv toshqini 
oldini olib ikkala daryo egasiga qisman tegishli boʻlgan shlyuzni berkitishni xohlasa, u bu 
huquqqa ega boʻlmaydi, chunki bu bilan sherigiga zarar keltirishi mumkin. 
75 
Agar ikki daryo egalaridan biri suv olish navbatini teng ikkiga bo’lishni xohlasa, bunga 
sherigining roziligi kerak boʻladi, sherigi va uning merosxurlariga xoxlagan vaqtda qabul 
qilingan shartnomadadan voz kechish huquqi beriladi. 
76 
Suvdan foydalanish navbatlarni o’zaro almashtirish haqiqiy hisoblanmaydi. 
77 
Suvdan foydalanish avlodlariga meros bo’lib o’tadi. 

---

 
 
195
 
78 
Yersiz qolgan suv egasining qarzlarini qoplash hayotlik vaqtda yoki vafotidan keyin suvga 
navbati hisobga to’ldirilmaydi.
 
79 
Suvi boʻlmagan qarzdorning yeri hisobiga navbatdagi suvdan foydalanishni imom hisobga 
olib, keyin egasi roziligi Bilan va suvsiz hisoblanadi va tafovut qarzni qoplashga 
ishlatiladi. 
80 
Agar suv egasining yeri boʻlmasa, u holda imom qarzdorning mulki hisobiga suvi yo’q 
boʻlgan yer sotib oladi va uni suv Bilan birga sotadi, keyin sotib olingan yerning narxini 
chegirib tashlab qolgan kishmini qarzni to’lashga sarflaydi. 
81 
Agar kimda-kim o’z yerini sugʻorsa yoki suv Bilan to’ldirsa va suv keyin boshqa 
odamning yeriga o’tsa va u yerni to’ldirsa yoki natijada yer ko’chsa birinchi yer egasi 
buning uchun javobgar boʻlmaydi va xarajatlarni qoplaydi. 
82 
Yet suv Bilan ruxsatsiz o’z yerini yoki bogʻini sugʻorsa, buning uchun javobgar 
boʻlmaydi. 
Shifʼat 
83 
Shifʼatning mazmuni qo’shnining yoki yerga sheriklik qiluvchining shu yerni satab olishga 
ko’proq huquqi borligini anglatadi; agar shunday yer yot kishi tomonidan sotib olingan 
boʻlsa, u holda qo’shni yoki sherik qiluvchi yot kishini olgan narxida qaytib berishga 
majburiyatiga ega.
 
84 
Shifaʼtning paydo bo’lish sababi maʼlum yerga qo’shnichilik yoki sherikchilikdir. 
85 
Shifʼat faqat ko’chmas mulkka nisbatan taaluqlidir. 

---

 
 
196
 
86 
Shifʼtning huquqi bo’linmas ko’chmas mulkka nisbatan ham tegishlidir. 
87 
Agar ko’chmas mulk davlatga tegishli boʻlmasa, shifʼat ushr va yer soligiga, ham 
tegishlidir. 
88 
Guvohlar ko’rsatmalari asosida shifʼat aniqlangan hisoblanadi; Shaxsiy mulk huquqi sud 
yoki uzaro shartnoma orqali belgilanadi. 
89 
Agar ko’chmas mulk hali sotilmagan boʻlsa, shifʼatga huquqi bor uni tatbik qilishi uchun 
guvohlar guvohligida sotuvchiga yoki aksincha sotib oluvchiga xabar berishi lozim. 
90 
Shifʼat haqli bu avvalo sherikchilik qiluvchi, so’ngra qo’shnidir. 
91 
Shifʼatga haqli bir necha kishi boʻlsa, ularning haqlariga proporsional ravishda amalga 
oshiriladi. 
92 
Agar ko’chmas mulkni sheriklar o’zaro taqsimlashsa, qo’shnilar shifʼat huquqidan 
mahrum qilinadilar. 
93 
Shifʼat huquqi musulmon va musulmon boʻlmagan, balogʻatga yetgan va balogʻatga 
yetmagan erkak va ayollar baravar tegishlidir. 
94 
Kichik yoshdagi bolaga tegishli shifʼat huquqidan uning otasi yoki unga tayinlangan valiy 
kechishi mumkin. 
95 
Agar sotuvchi vaqtincha qatnashmayotgan vafot etgan tomonidan ishonch odami yoki 
valiy qilib tayinlangan boʻlsa, u holda shifʼatga haqli odam undan sotib olishi mumkin 

---

 
 
197
 
agar yer ham uning qaramogida boʻlsa. 
96 
Shifʼatga huquqi bor odam uz huquqi haqida sotib oluvchiga yoki uning vakolatli vakiliga 
yoki rostgo’y odamga guvohlar borligida xabar berishi lozim. 
97 
Agar shifʼatga haqli odam shu to’gʻrida daʼvo qilsa u holda mulk egasidan bu tasdiqlanishi 
so’raydi. Agar bu huquq tasdiqlanmasa, qozi davogarning u keltirgan isbotlari asosida 
shifʼat huquqini beradi. 
98 
Bir oy yoki undan ortiq vaqt shifʼat huquqiga ega odam bu to’gʻrisida xabar bermasa 
uning huquqidan mahrum etiladi, huddi o’z arizasiga muvofiq bo’shatilgan shaxs kabi. 
99 
Shifʼat qilishga tegishli boʻlgan yerga beriladigan egalik huquqi, shifʼat huquqiga ega 
boʻlgan yoki qozi hukm qilgan yerni sotib oluvchiga o’z xohishiga asosan beriladi. 
100 
Agar davogarlik qilinayotgan ko’chmas mulk sotib oluvchiga berilgan boʻlsa, davoni 
yechish jarayonida sotuvchining ishtirok qilishi shart emas. 
101 
Birov nomiga uy yoki yer sotib oluvchi shaxs, shu mulkka shifʼat huquqiga ega boʻlgan 
kishiga nisbatan javobgardir. 
Ishonchli kishiga berilgan mulk, sotib oluvchidan javobgarlikni olib tashlaydi. 
102 
Agar ko’chmas mulkni sotib oluvchi boshqa shaxslar tomonidan tegishliligini rad qilsa u 
holda davogar tomonidan qilingan qassam inobatga olinib davosi togʻri deb taniladi. 
103 
Sotib oluvchiga qilingan arz va daʼvoni qozi uning bor vaqtida ko’rib chiqadi. 
104 
Qozi shifʼat huquqini bergan vaqtda ko’chmas mulkni sotuvchisiga to’lov muddatini 

---

 
 
198
 
aniqlaydi, sotib oluvchiga mulk berilish vaqtiga qadar. 
105 
Agar qozi shifʼat huquqini birovga berishga qaror qilsa, u shaxs uni rad qilish huquqiga 
ega emas. 
106 
Agar biror shaxs butun ko’chmas mulkni shifʼat qilish huquqiga ega boʻlsa, u bir qismni 
olib, boshqa qismni qaytarish huquqiga ega emas. 
107 
Agar shifʼat huquqiga egalik qiluvchilardan biri vaqtincha boʻlmasa qozi bor boʻlgan mulk 
egasi iltimosiga asosan unga butun mulkka shifʼat huquqini beradi. Agar keyin vaqtincha 
boʻlmagan shaxs qaytib kelib daʼvo qilsa qozi uning daʼvosini inobatga olib unga tegishli 
boʻlgan sheriginikiga baravar mulkni ajratadi. Agar vaqtincha boʻlmagan shaxs mulkning 
aksariyat qismiga ega boʻlgan boʻlsa, unga butun mulk beriladi. Agar shifʼat huquqi oz 
qismga tegishli boʻlsa, unga huquqidan mahrum qilinadi. 
108 
Agar shifʼat huquqiga ega shaxs, uz qismini boshqaga bersa u o’z huquqidan butunlay 
mahrum boʻladi. 
109 
Agar shifʼat huquqiga ega shaxslardan bir nechtasi qatnashmasa u holda shifʼat 
butunlaycha ishtirok qilayotganlarga tegishli boʻladi. 
110 
Agar yer mevasi bor boʻlgan palma darxtlari Bilan sotilsa, u holda shifʼat huquqiga ega 
shaxs yer va undagi mevali darxtlarga ega bo’lish huquqiga ega boʻladi. 
111 
Agar ko’chmas mulk boshqa ko’chmas mulk Bilan ayirbosh qilingan boʻlsa, u holda 
shifʼat huquqiga ega shaxs bir mulkni boshqa mulk narxiga sotib olishi mumkin. 
112 
Agar biror kimsa o’z ulushi boʻlgan yerni suvga ham egalik qilish huquqi Bilan sotsa, u 

---

 
 
199
 
holda suvga shifʼat qilish huquqi avval ariqqa egalik qilgancha, keyin ariq suv oladigan 
daryo egasiga, va nihoyat daryo suv olgan katta daryo egasiga beriladi. 
113 
Agar ko’chmas mulk sotuvsisi vafot etgan shaxs tayinlagan vaqtincha yoq boʻlgan 
shaxsning vakili yoki valiysi boʻlsa, u holda shu mulkka shifʼat huquqi berilgan shaxs 
sotuvchiga daʼvo qilish huquqiga ega boʻladi. 
114 
Agar ko’chmas mulk naqd pulga sotilmagan boʻlsa, shifʼatga haqli shaxs, yerni tez 
fursatda olishi mumkin yoki yerga to’lash muddati o’tganidan keyin olishi mumkin, ammo 
u yerga qo’yilgan pul narxini to’lamasdan olish huquqiga ega emas. 
115 
Shifʼatga huquqli shaxs pul olinmagan yerga pul to’lamaslik huquqiga ega, u xaridor nima 
Bilan to’lashni vaʼda qilgan boʻlsa, shu narsalarni 
narxini to’lashi mumkin. Agar ko’chmas mulk uzunlik va ogʻirlik ulchovi Bilan 
baholangan boʻlsa, shifʼatga huquqiga
 
shafe huddi shunday o’lchov birligidagi narsalar 
Bilan to’lashi mumkin. 
116 
Agar biror kimsa bo’linmagan muklkning yarmini sotib olsa va keyin sotuvchi uni boʻlsa, 
shifʼatga haqli shaxs xaridordan o’sha yarmini sotib olishi yoki olmaslik huquqiga ega. 
117 
Qozi tomonidan ishni isloh qilish jarayonida shifʼatga haqli shaxs yerga qo’yilgan narxni 
birdaniga hammasi to’lashi kerak Yangi yer egasiga yerga qo’yilgan narxning hammasi 
to’lanmaguncha uni bermaslik huquqi beriladi. 
118 
Agar qozi shifʼat huquqi Bilan biror kimsaga yer berishga qaror qilsa va bu davrga kelib 
xaridor u yerda qurilish qilib darxtlar o’tkazgan boʻlsa ham yerga haqli shaxs u yerni shu 
holda oladi va ortiqcha qilingan xarajatlarni yaʼni qurilish va darxtlar uchun xarajatlarni 
to’laydi, yoki xaridorga qurilishni boshqa joyga ko’chirib ketib, darxtlarni ko’chirishni 

---

 
 
200
 
taklif qiladi. 
119 
Agar maʼlum yerda joylashgan uy birovning orqasidan buzilsa yoki o’t tushsa va yonsa 
yoki darxtlari qurisa u holda shifʼatga haqli shaxsga erkinlik beriladi ye shu mulkni 
maʼlum narxda sotib olishi yoki voz kechishi kerak. 
120 
Agar xaridor qurilish materiallarini olib ketmokchi boʻlsa, shifʼatga xakli shaxs uz 
xohishiga asosan shu yerni ye sotib olishi, yoki voz kechishi mumkin ammo qurilish 
materiallarni tortib olishi mumkin emas. 
121 
Shifʼatga qarshi shaxs mulkni ko’rib chiqishi yoki biror nuqson topsa undan voz kechishi 
mumkin, holbuki Yangi egasi shifʼatga talukli yerni berishda o’zidan maʼsuliyatni saklab 
qolganboʻlsa ham, faqat u har xil shartlar qo’yishga yoki yer uchun to’lanadigan haqning 
muddatini surishga haqli boʻlmaydi. 
122 
Agar shifʼatga haqli shaxs, mulkni sotib olib keyin kozi undan voz kechsa biror nuqsoni 
borligini topib yoki sharoiti to’gʻri kelmay u holda uning shifʼatga haqliligi saqlanib 
qoladi. 
123 
Agar bir necha shaxs ko’chmas mulkni bir shaxsdan sotib olsa, u holda shifʼatga haqli 
shaxs, faqat mulkning bir qismiga daʼvogarlik qila oladi. Agar bir shaxs mulkni bir necha 
shaxsdan sotib olsa, u holda shifʼatga haqli shaxsga erkinlik beriladi, yo butun yerni sotib 
olish yoki undan voz kechishi haqida. 
124 
Agar shifʼatga haqli shaxs, maʼlum xaridor foydasiga o’z huquqidan voz kechsa, va 
xaridor sifatida soxta shaxs aniqlangan boʻlsa, u holda avvalgi shifʼatga haqli shaxs huquqi 
qaytadan tiklanadi. 
125 

---

 
 
201
 
Agar 124 moddada ko’rsatilgan shaxs shifʼat huquqi berilgan xaridorning uchinchi biror 
shaxs Bilan mulkni sotib olganini bilsa, u holda u oʻzining shifʼat huquqini uchinchi 
shaxsga tegishli qismida saqlab qoladi. 
126 
Agar shifʼatga haqli shaxs o’z huquqini mulk yarmiga tegishli qismidan voz kechsa va 
xaqiqatda esa butun mulk sotilsa u holda shifʼat huquqi u shaxsda yarim mulk uchun 
saqlanib qoladi. 
127 
Agar biror kimsa mulkni boshqa mulk olish sharti Bilan tuhfa qilsa, u holda shifʼat huquqi 
shartlar bajarilgandan keyin saqlanib qoladi. 
128 
Shifʼatga haqli shaxs va mulkka xaridor o’rtasida narxga nisbatan kelishmovchilik paydo 
boʻlsa, xaridorning arzi inobatga olinadi. 
129 
Agar yer sotuvchi xaridorning xohishiga nisbatan balandroq narx qo’ysa, qozi tominidan 
ikkalasi qasamyod qilinsa qasam ichgan shaxs narxi inobatga olinadi va shifʼatga haqli 
yerni shu narxda oladi. 
130 
Agar ikala baxslashayotgan tomon ham qasamyod qilishga rozi boʻlsa qozi tomonidan 
shartnoma bekor qilinadi va shifʼatga haqli shaxs sotuvchi qo’ygan narxda yerni sotib 
oladi. 
131 
Agar ikkala tomonda ham isbotlovchi dalillar boʻlsa, shifʼatga haqli shaxsning dalillari 
inobatga olinadi. 
132 
Agar xaridor yer savdosida shifʼat uchun bir narxni qo’ysa, va sotuvchi boshqa pastroq va 
haqli tasdiqlanmagan narxni qo’ysa shifʼatga haqli shaxs sotuvga qo’yilgan mulkni 
sotuvchi qo’ygan narxda sotib oladi. 

---

 
 
202
 
133 
Agar sotuvchi qo’yilgan narxdan xaridorga pastrok narxni taklif qilsa u holda oldi-sotdi 
shifʼatga haqli shaxsga ham haqiqiy hisoblanadi. Agar sotuvchi qo’yilgan naxdan butunlay 
voz kechsa u holda shifʼatga haqli shaxs uchun bu o’rinli boʻlmaydi. 
134 
Agar xaridor sotuvchi qo’ygan narxdan oshiqrok narx qo’ysa, u holda bunday ustama 
shifʼatga haqli odamga tegishli boʻlmaydi. 
135 
Ko’chmas mulkning quyidagi turlariga shifʼat huquqi berilmaydi, erga uylanganda 
berilgan mol, xotinga beriladigan mol, qon haqi uchun berilgan mol. 
136 
Shifʼat huquqi berilmaydi, harakatdagi mulkka, kemalarga , yersiz sotiladigan uy va 
darxtlarga. 
137 
Shifʼat huquqi tatbiq qilinmaydi kemalar qatnovi daryoga va jamoatga tegishli yo’llarga. 
138 
Shifʼat huquqi tatbik qilinmaydi vaqf mulkiga, vaqf egasi shifʼat huquqiga ega boʻlmaydi. 
139 
Mulkni sotuvchining ishonchli odami, shifʼat huquqiga ega boʻlmaydi. 
140 
Belgilangan qoida asosida sotib olinmagan mulkka shifʼat huquqi berilmaydi. 
141 
Shartli ravishda sotilgan mulkka shifʼat huquqi berilmaydi. Agar shart vaqti tugasa, shifʼat 
huquqi kuchga kiradi. 
142 
Mulkni shartli ravishda sotib oluvchiga nisbatan shifʼat huquqi bekor qilinmaydi. 
143 
Agar yer egasi mulkining qo’shni Bilan chegaradan bo’ylab  

---

 
 
203
 
qoldirilgan yo’ldan tashkari hammasini sotsa, shifʼat huquqi qoldirilgan qismiga taʼsir 
qilmaydi. 
144 
Agar shifʼatga haqli shaxs mulkning sotilishini bilgan holda imkoniyati boʻlgan holda 
guvohlarni chaqirishga harakat qilmasa oʻzining huquqidan mahrum qilinadi. 
145 
Agar shifʼatga haqli shaxs, shifʼatga taaluqli mulkni qozining hukmisiz sotsa, oldi-sotdi 
huquqi inobatga olinmaydi. 
146 
Agar shifʼatga huquqli shaxs avval mulkni sotib olib, keyin maʼlum kamchiliklar topib 
yoki sharoiti to’gʻri kelmay qozining hukmi Bilan undan voz kechsa u holda uning 
shifʼatga huquqi yo’qoladi. 
147 
Shifʼatga haqli shaxs yerni sotib olib keyin qozi hukmigacha vafot etsa shifʼat huquqi uz 
kuchini yo’qotadi. 
148 
Shifʼatga taaluqli boʻlgan mulk keyinchalik qabristonga yoki masjidga aylantirilgan boʻlsa 
yo vaqf yoki vaqtincha ishlatishga olinmagan yoki berilmagan boʻlsa shifʼat huquqi bekor 
qilinadi. 
149 
Agar shifʼatga huquqli shaxs yerni sotib olib qozi hukmidan so’ng pulni to’lashdan avval 
vafot etsa, hukm uning merosxo’rlariga o’tadi. 
150 
Agar yerni sotib olgan shaxs vafot etsa, shifʼat huquqi saqlanib qoladi. 
Muzoraat 
151 
“Muzoraat” tushunchasi- bu ikki shaxs orasidagi tuzilgan biriga tegishli yerni ishlatib 
olinadigan hosilning bir kismiga ikkinchi shaxsga berilishi haqidagi shartnomaga aytiladi. 

---

 
 
204
 
152 
Muzoraat shartnomasi haqiqiy hisoblanadi agar quyidagi shartlar bajarilsa; 
1) 
Yer ishlatishga loyiq bo’lishi; 
2) 
Yer egasi va yerga ishlov beruvchi shartnoma tuzishga haqli bo’lishi. 
3) 
Shartnoma vaqti aniq bo’lishi; 
4) 
Ekish uchun urugʻlikni Kim berishi; 
5) 
Urugʻlikni Kim bermasligi aniq ko‘rsatilishi; 
6) 
Yer har qanday ekindan toza bo‘lishi va yerga ishlov beruvchi qaramogʻiga 
butunlay berilishi. 
7) 
Berilayotgan urugʻlik turi va sifati aniq bo‘lishi. 
Muzoraatga ruxsat beriladi. 
153 
1) agar yer va urugʻlik bir tomonga tegishli boʻlsa ishchi kuchi va shaxsiy mehnat bir 
tomonga tegishli; 2) agar yer va shaxsiy mehnat bir tomonga tegishli boʻlsa, ishchi kuchi 
va urugʻlik boshqa tomonga; 
3) 
agar yer, urugʻlik va ishchi kuchi bir tomonga boʻlsa, shaxsiy mehnat boshqa 
tomonga. 
154 
Agar muzoraat shartnomasida hosil olish uchun kerakli shartlar qo‘yilgan boʻlsa, misol 
sugʻorish va boshqalar bu shartnoma haqiqiy hisoblanadi. 
155 
Agar yerga ishlov beruvchiga qo‘yilgan shunday boʻlsaki ularsiz oddiy hosilni olib 
boʻlmasa, misol, yerga ishlov berishga o‘xshash muzoraat shartnomasi haqiqiy 
hisoblanadi. 
156 
Agar yer egasiga qo‘yilgan shartlarda toʻsiqlar yasash, kanal kazish sugʻorish uchun suv 
chiqarish boʻlsa, muzoraat shartnomasi, urugʻ unga va yerga ishlov berilishi yoki 
berilmasligidan qatʼiy nazar haqiqiy hisoblanadi. 

---

 
 
205
 
157 
Agar muzoraat shartnomasi tuzishda daryoni tozalash va chuqurlashtirish shartlari 
boʻlmasa va yerga ishlov beruvchi buni oʻz bajarsa shartnoma haqiqiy hisoblanadi va 
yerga ishlov beruvchida ish haqi talab qilish huquqi beriladi. 
158 
Agar muzoraat shartnomasi haqiqiy deb hisoblansa, hosil boʻlgan shartlarga asosan 
taqsimlanadi. 
159 
Muzoraat shartnomasi haqiqiy hisoblanadi, agar unda quyidagalar aniqlangan boʻlsa 
olingan tomonlar o‘zaro baravar taqsimlaydi hamda somon urugʻlik egasiga beriladi. 
160 
Agar yerni sugʻormasdan oddiy hosil ham olib boʻlmasa, yerni ishlov beruvchi yerni 
sugʻorishi shart. 
161 
Agar yer xaydovsiz oddiy xosil boʻlsa, ammo xaydovdan keyin xosildorlik oshsa, u holda 
yerga ishlov beruvchiga erkinlik beriladi yerni xaydash lozimmi yoki yukmi. 
162 
Agar yer haydovsiz hosil bermasa yoki Kim hosil bersa u holda yerga ishlov beruvchi 
yerni haydamasdan ekish huquqidan mahrum etiladi. 
163 
Agar urugʻlik yerga ishlov beruvchi tomonidan berilsa, u holda unga tanlash erkinligi 
beriladi, yerga ishlov berish yoki bermaslikni shartnomaga kiritish haqida. 
164 
Agar yomgʻir suvi sugʻorishga kifoya qilmasa, yerga ishlov berishi yerni sugʻorishi shart. 
165 
Agar urugʻlik yerga ishlov beruvchi tomonidan berilib, yer haydovsiz hosil bermasa 
dehqon unga ishlov berishi shart. 
166 

---

 
 
206
 
Agar yer hosil bermasa ishlov beruvchiga hech narsa berilmaydi. 
167 
Muzoraat shartnomasi bekor qilinadi: 1) agar yer va ishchi kuchi bir tomonga tegishli 
urugʻlik va shaxsiy mehnat boshqa tomonga tegishli boʻlsa; 2) agar urugʻlik bir tomonga 
tegishli bo‘lib yer, ishchi kuchi va shaxsiy mehnat boshqa tomonga tegishli boʻlsa. 
168 
Muzoraat shartnomasi bekor qilinadi; 1) agar shartnoma tuzatayotgan tomonlardan biri 
hosil maʼlum aniq kismiga davogarlik qilsa;2) agar bir tomonga faqat somon boshqa 
tomonga don tegishi mumkinligi aniqlansa; 3) agar somon ikkala tomonga va don bir 
tomonga tegishligi aniqlansa. 
169 
Agar muzoraat shartnomasi bekor qilinsa hosil uruglik egasiga beriladi.170 
Agar sugʻorilgan ishlov berilgan yer hosil bermasa, u holda dehqon yollanganlik haqqini 
olishga haqli, agar urugʻlik yer egasiniki boʻlsa. 
171 
Agar urugʻlik dehqonniki boʻlsa, u holda agar hosil ololmasa, yernining ijara haqqini 
to‘lashi lozim. 
172 
Agar muzoraat shartnomasiga asosan urugʻlik bergan tomon ishlashdan bosh tortsa, uni 
majbur qilib boʻlmaydi. 
173 
Agar muzoraat shartnomasiga asosan urugʻlik bermagan tomon ishlashdan bosh tortsa qozi 
uni ishlashga majbur qilishi lozim. 
174 
1/3 yoki U kism hosilga tuzilgan muzoraat shartnomasi haqiqiy hisoblanadi. 
175 
Agar shartnoma tuzatayotgan tomonlardan biri hosil yig;ishtirilgandan keyin vafot etsa, 
muzoraat shartnomasi shu vaqtdan toʻxtatiladi. 

---

 
 
207
 
176 
Agar yer egasi yer haydalib ariqlar tozalangandan so‘ng, ekish davrigacha vafot etsa, u 
holda muzoraat shartnomasi toʻxtatiladi va yerga ishlov beruvchi dehqon mehnati uchun 
haq olmaydi. 
177 
Agar dehqon ekin unib chiqquncha vafot etsa va uning merosxo‘rlari ekkini o‘stirib hosilni 
o‘rab olguncha ishni davom ettirishga rozi boʻlsalar u holda yer sohibi rozi boʻlmasa ham 
muzoraat shartnomasi saqlanib qolishi mumkin, ammo ishni davom ettiruvchilar mehnatga 
talab qila ololmaydilar. 
178 
Agar yer egasi qarzni uzish uchun yerni sotishga majbur boʻlsa, u holda muzoraat 
shratnomasini uzishga ruxsat etiladi. 
179 
Agar ekin unib chiqsa, ammo yigʻishtirib olinmagan boʻlsa, yerni qarzni uzish uchun hosil 
yigʻishtirib olingan keyin sotish mumkin. 
180 
Agar muzoraat shartnomasi muddati tugaguncha ekin hosil bermagan boʻlsa,u holda 
dehqon yerning arnda pulining hosil yigʻishtirib olingungacha boʻlgan qismini tuzalishi 
kerak, ekishga sotgan xarajatlar yer egasi Bilan dehqon huquqlariga proporsional 
taqsimlanadi. 
181 
Agar hosil qurishiga sabab dehqonning yerni sugormaganligi boʻlsa, u holda muzoraat 
shartnomasi haqiqiy boʻlsa, hamma xarajatni dehqon to‘laydi.Agar 181 bandda 
ko‘rsatilgan hol uchun ekin ekish xarajatlari aniqlanmagan boʻlsa, u holda yer ekini Bilan 
birga va ekinsiz hol uchun narxlar belgilanadi. 
183 
Muzoraat shartnomasi tuzilganda homiylik ruxsat etilmaydi va homiy yer egasi oldida 
ekinning nobud boʻlganligi uchun javobgar boʻlmaydi. 

---

 
 
208
 
184 
Donni o‘ruvchi yenguvchi va shamol beruvchi belgilangan mehnat hakki dehqon va yer 
egasi orasida ular oladigan qismlarga nisbatan proporsional taqsimlanadi. 
185 
Agar muzoraat shartnomasi tuzilganda 184 bandda ko‘rsatilgan hol uchun xarajatlarni 
qoplash faqat dehqonga yuklansa, shartnoma haqiqiy hisoblanmaydi. 
Musakat 
186 
“Musakat” suzi mevali darxtlarga tegishli bulib, uzumzorni va xurmozorni hosil haki 
uchun maxsus xizmatlarga berilishiga aytiladi. 
187 
Musakat shartnomasi maʼlum muddatga tuzilishi kerak. 
188 
Agar shartnoma mevali daraxt hosil bermaydigan muddatga tuzilsa u haqiqiy hisoblanadi. 
189 
Agar shartnoma muddati meva solinguncha va undan ham keyingi qadar boʻlsa, shartnoma 
haqiqiy hisoblanadi. 
190 
Musakat shartnomasi tuzilgan boʻlsa, uzumzor sohibi sababsiz ishdan bushatishga haqqi 
yoʻq. 
191 
Musakat shartnomasi asosida ishlatayotgan shaxs uzrli sababsiz ishni tashlashga haqqi 
yoʻq. 
192 
Agar xurmolar egasi Yangi xaridorga musakat shartnomasi asosida mevasi bor xurmo 
daraxtlarini bersa, va shunday keyin hosildorlik oshsa, shartnoma haqiqiy hisoblanadi, 
ammo agar hosildorlik oʻzining chegarasiga (eng katta qiymatga) yetgan boʻlsa, shartnoma 
haqiqiy hisoblanmaydi. 

---

 
 
209
 
193 
Agar musakat shartnomasi haqiqiy hisoblanmasa, xizmatkor faqat yollanganlikka 
asoslangan haqiqiy olishga huquqi bor. 
194 
Agar shartnoma ishtirokchilardan biri vafot etsa, shartnoma toʻxtatiladi. 
195 
Agar yer egasi meva tugilayotgan vaqtda vafot qilsa, u holda xizmatkor ishni mevalar 
pishib yetigunga qadar davom ettiradi, xatto agar yer egasining merosxo’rlari qarshi boʻlsa 
ham. 
196 
Agar xizmatkor bo’lajak talofatni kafolatlasa, u holda yer egasining merosxo’rlariga 
hosilni qanday taqsimlash agar meva tugish jarayoni boshlangan boʻlsa, yoki ishni xosil 
pishgunga davom ettirish huquqi beriladi. 
197 
Agar xizmatkor vafot qilsa, merosxo’rlari uning o’rniga vazifasini davom ettirishi 
mumkin, hatto yer egasining ruxsati boʻlmasa ham. 
198 
Agar ikkala shartnoma tuzayotgan tomon vafot etsa, u holda xizmatkor merosxo’rlari 
o’zlarining xohishiga qarab ishni yoki to’xtatishi yoki davom ettirishi mumkin. 
199 
Agar xizmatkor merosxo’rlarda ishni tuxtatishga qaror qilishsa, u holda yer egasining 
merosxo’rlari tanlash huquqiga ega yo ishni to’xtatish, yo davom ettirish. 
200 
Agar shartnoma muddati tugagandan keyin hosil yetilmagan boʻlsa, shartlashgan har 
ikkala tomon o’z huquqida qoladi. Xizmatkor mevalar pishgunga qadar vazifani davom 
ettiradi, lekin unga buning uchun hak to’lanmaydi. 
201 
Agar musakat shartnomasi bajarayotgan xizmatkor kasal bo’lib qolsa, shartnoma 

---

 
 
210
 
toʻxtatiladi. 
202 
Uzga shaxsga daraxt o’tkazish va hosilga kirgandan keyin foydasiga teng sheriklik 
qilishga maʼlum muddatga berilgan qurik yer haqida shartnoma haqiqiy deb 
hisoblanmaydi. 
203 
bandda ko’rsatilgan va oʻtkazilgan daraxt va mevali butali yer egasining shaxsiy mulkidir 
xizmatkor esa oʻtkazilgan daraxtlar narxida hak olish va mehnatga ham hak olish kerak. 
204 
Agar shamol birorta danakni boshqa kishi bogʻiga uchirsa va undan daraxt bo’lib hosilga 
kirsa, bu daraxt bogʻ egasining mulki hisoblanadi. 
205 
Agar olxo’ri boshqa qo’shni shaxs bogʻiga tushib, undan daraxt unib katta boʻlsa, u yer 
egasiniki hisoblanadi. 

---

 
 
211
 
XALQARO VA DAVLAT SUV MUNOSABATLARI 
 
 
 
 
 
 
Texnik muharrir:_______________ 
Dizayner: ____________________ 
Musahhih:___________________