Dunyo tillari tizimida o‘zbek tilining tutgan o‘rni hozirgi kunda yer yuzida o‘n milliarddan ko‘proq


So‘z yasovchi qo‘shimcha so‘z shakli yasovchi qo‘shimcha bilan shakldosh bo‘ladi



Download 0,89 Mb.
bet69/249
Sana08.07.2021
Hajmi0,89 Mb.
#112874
1   ...   65   66   67   68   69   70   71   72   ...   249
Bog'liq
Ma‘ruzalar matni ona tili

2. So‘z yasovchi qo‘shimcha so‘z shakli yasovchi qo‘shimcha bilan shakldosh bo‘ladi.

kelinchak (erkalash, hurmatlash shakli) erinchak (sifat yasovchi)

gapirma (fe’lning bo‘lishsiz shakli) burma (sifat yasovchi)

yuzlab (chama son shakli) haftalab (ravish yasovchi)

qizcha (kichraytirish shakli) erkakcha (ravish yasovchi)

Dilafro‘zxon (hurmat shakli) kitobxon(ot yasovchi)

do‘sti (III shaxs, birlik shakli) boyi (fe’l yasovchi).

3. Har qanday holatda so‘z shakli yasaydi.

oqish (ozaytirma shakli) kelish (harakat nomi)

otam (egalik shakli) ko‘rdim(shaxs-son shakli)

ukang (egalik shakli) bording(shaxs-son shakli)




O`zbek tilidagi asosiy shakldosh qo`shimcha:



Qo`shimcha

Otda

Sifatda

Fe’lda

Ravishda

Yordamchi so`zda

-a

jizza (s/y)

ko`tara (savdo, s/ya)

qona (s/y), bora (sh/y), bura (sh/y)

shig`g`a, chippa (s/y)

sen-a

-ay





kuchay (s/y), boray (sh/y)





-ak

g`ijjak (s/y)

qirmizak (s/y)







-ar





ko`kar (s/y), kelar (sh/y)





-ga

bolaga (sh/y)



surgamoq (sh/y)





-gi

supurgi (s/y)

yozgi (s/y)








-gina

qizgina (sh/y)







qizimgina

-g`oq

to`lg`oq (s/y)

toyg`oq (s/y)







-da

uyda (sh/y)









keldi-da

-dir





sezdir (sh/y)



kelgandir

-don

kuldon (s/y)

qadrdon (s/y)







-dor

chorvador (s/y)

puldor, yelkador (s/y)







-i

oti (sh/y)

Jannati (s/y)

tinchi (s/y), to`zi (sh/y)





-ik

ko`rik (s/y)

egik (s/y)

birik, ko`zik (s/y)





-iq

chiziq (s/y)

ochiq (s/y)

yo`liq (s/y), siniqmoq (sh/y)





-il





egildi (sh/y, o`zlik), ichildi (sh/y,





-im

uyim (sh/y), bilim (s/y)

ayrim (s/y)








-in

ekin (s/y)

sog`in sigir (s/y)

ko`rin (sh/y)

oldin (s/y)



-ing

uying (sh/y)



oching (sh/y)





-ingiz

uyingiz (sh/y)



ochingiz (sh/y)





-ir





gapir (s/y), o`chir (sh/y)





-ish



ko`kish (sh/y)

yozish (sh/y), olishdi (sh/y)





-y





qoray (s/y), o`qiy (sh/y)





-q

taroq (s/y)

yumshoq (s/y)







-ka

yo`lka (sh/y), etikka (sh/y)



iska (s/y), surka (sh/y)





-qa

o`qqa (sh/y)

qisqa (s/y)

chayqa (sh/y)





-kash

aravakash (s/y)

janjalkash (s/y)







-ki

tepki (s/y)

kechki (s/y)





demakki, biladiki

-qi

chopqi (s/y)

Sayroqi (s/y)







-kin




keskin (s/y)

to`kkin (sh/y)





-qin

to`lqin (s/y)

sotqin (s/y)

boqqin (sh/y)





-qoq

tutqoq, botqoq (s/y)

yopishqoq (s/y)







-kor

paxtakor (s/y)

Fusnkor (s/y)







-la





ishla (s/y), quvla (sh/y)



sen-la

-lik

ochlik (s/y)

o`shlik (s/y)







-m

chidam (s/y), ukam (sh/y)



yozdim (sh/y)





-ma

tugma (s/y)

yasama (s/y)

kelma (sh/y)

yonma-yon (sh/y)



-miz

onamiz (sh/y)



olamiz (sh/y)





-moq

quymoq (s/y)



ichmoq (sh/y)





-n

o`zin(i) (sh/y)



yasanmoq (sh/y)





-oq

o`roq (s/y)

qo`rqoq (s/y)





keliboq

-on

to`zon (s/y)

Shodon (s/y)







-sa





suvsamoq (s/y), kelsa (sh/y)





-si

otasi (sh/y)



garangsi (sh/y)





-siz



ishsiz (s/y)

ichasiz (sh/y)

to`xtovsiz (s/y)



-t





to`latdi (s/y), o`qitdi (sh/y)





-xon

kitobxon (s/y), onaxon









-ch

quvonch (s/y)

tinch (s/y)







-cha

qizilcha (s/y)

farg`onacha (s/y)



o`zicha (s/y)



-chak

kelinchak (sh/y)

kuyunchak (s/y)







-chi

ishchi (s/y)








kel-chi

-chiq

qopchiq(sh/y)

sirpanchiq (s/y)







-choq

toychoq (sh/y)

maqtanchoq (s/y)







-k

to`shak(s/y)

chirik (s/y)

bordik (sh/y)







Ma`nodosh qo`shimchalar - qo‘shimchalarda shakldoshlikdan tashqari ma’nodoshlik hodisasi ham uchraydi. Ba’zan ma’lum bir so‘z yasash ma’nosini ifodalash uchun birdan ortiq qo‘shimchalardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Masalan, -li qo‘shimchasi o‘rniga -kor, -dor, bo-, ba-, ser- qo‘shimchalarini qo‘llash mumkin:

itoatli — itoatkor

shirali — shirador

savlatli — basavlat

sutli — sersut

obro‘li — boobro‘

Shuningdek, -chi o‘rnida, -shunos, -kash, -kor; -siz o‘rnida esa be-, no- old qo‘shimchalarni qo‘llash kuzatiladi.

adabiyotchi — adabiyotshunos

aravachi — aravakash

g‘allachi — g‘allakor

hayosiz — behayo

o‘rinsiz — noo‘rin

Hamma holatlarda ham yuqoridagicha ma’nodoshlik yuzaga kelaver­maydi. Masalan, nodavlat tashkilotlari deyish o‘rniga bedavlat tashkilotlari deyilsa, uslubiy g‘alizlik yuzaga keladi.

Demak, qo‘shimchalardagi ma’nodoshlik nutqning muayyan davrdagi me’yorlari asosida yuzaga keladigan til hodisasi sanaladi.






Qo`shimcha

Misol

Qo`shimcha

Misol

ba-/-li

bahaybat – haybatli

-qir/-ag`on

topqir – topag`on

-ga/-ni

unga tushunmadi –uni tushunmadi

-chi/-shunos

tilchi – tilshunos

-dan/ -ni

nondan oling – nonni oling

no-/-siz

noo`rin – o`rinsiz

-dan/-ga

teshikdan sig`madi – teshikka sig`madi

-ona/-larcha

mardona – mardlarcha

-dan/-ning

shundan biri – shuning biri

-sa/-sira

suvsamoq – suvsiramoq

-digan/-ar

qiladigan ish – qilar ish

-lab/-dan

saharlab – sahardan

-don/-li

bilimdon – bilimli

(-u)v / -(i)sh

o`quv – o`qish

-do`z/-chi

mahsido`z – mahsichi

-imtir/-ish/-roq

Oqish – oqimtir – oqroq

-yotir/-moqda/-yapti

borayapti – borayotir – bormoqda

-iz/-dir

Tomiz – tomdir

-ish/-lar

ketishdi – ketdilar

-larcha/-cha/-chasiga

Erkaklarlarcha – erkakchasiga – erkakcha

-lay/-ligicha

butunlay – butunligicha







-loq/-zor

o`tloq – o`tzor

-li/-dor

unumli – unumdor

ser-/ -li

sero`t – o`tli

be-/-siz

bemaza – mazasiz

-soz/-chi

soatsoz – soatchi











Download 0,89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   65   66   67   68   69   70   71   72   ...   249




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish