Dunyo tillari tizimida o‘zbek tilining tutgan o‘rni hozirgi kunda yer yuzida o‘n milliarddan ko‘proq

YETAKCHI FE`LLAR. Ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi (harakat tarzi shakli) – o`zi birikkan fe’lning ma’nosiga qo`shimcha ma’no yuklash uchun xizmat qiladigan nomustaqil fe’l bilan mustaqil fe’lning qo`shiluvidan hosil bo`lgan shakl: ketib qolmoq (kutilmaganda), berib turmoq (vaqtincha), kutib turmoq (davomli harakat). Bundagi ikkinchi fe’llar ko`makchi fe’l, vaqtincha o`z lug`aviy ma’nosini yo`qotgan bo`ladi. Ma’nosi bir oz o`zgarayotgan fe’l yetakchi fe’l, yetakchi va ko`makchi fe’l birikuvi esa ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi deyiladi.. Mas., Salim kitobni o`qib chiqdi gapida chiqdi fe’li “tashqarida bo`lmoq” lug`aviy ma’nosini yo`qotib, gapdagi o`qib yetakchi fe’lining ma’nosini o`zgartirish, ya’ni undan anglashilgan harakatning tugallanganligini ifodalash uchun xizmat qilmoqda.

Yetakchi fe’l va ko`makchi fe’l uch usulda birikadi:

a) ravishdoshning -­(i)b shakli orqali: o`qib turdi, aytib qoldi;

b) ravishdoshning -­a/­y shakli orqali: yura boshladi, so`ray qol;

c) juftlashish orqali: yozib oldim – yozdim-oldim, tugatib qo`yding – tugatding­-qo`yding

Bu uch vosita barcha yetakchi va ko`makchi fe’lni hosil qilavermaydi: yozdi-boshladi, ayta soldi ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi me’yoriy emas. Me’yoriy: yoza/yozib boshladi, aytib soldi.

Hozirgi o`zbek adabiy tilida bitta ham sof ko`makchi fe’l yo`q. 30 dan ortiq (darsliklarda 25 ta, ba’zan 27 ta) mustaqil fe’l ko`makchi fe’l vazifasida kela oladi: ber(­ver), bil, bit(bitir), bor, boshla, boq, bo`l, yet, yoz, yot, kel, ket, ko`r, ol, sol, tashla, tur, tush, chiq, yubor, yur, o`l, o`t, o`tir, qara, qol, qo`y;
Ko`makchi fe’l ifodalaydigan ma’no:

Shakl	Ma’nosi	Misol
­-(i)b ber	harakat natijasining o`zgaga yo`nalishi	qo`yib ber, bilib ber
­-a/­y ber	davomiylik	ko`chaver, o`ylayver
­-a/­y ol/bil	qodirlik	tuzata oldi, foydalana bil
­-(i)b bit/bitir	to`la bajarilish	yonib bitgan, ekib bitir
­-i)b,­-a/­ybor/kel	harakatning davomiyligi	unutib bordi, o`zgartira bor
­-a/­y boshla	boshlanish	yura boshla, o`qiy boshla
-(i)b boq/ko`r/qara	sinash	o`qib boq, o`ylab qara, yozib ko`r
­-(i)b bo`l	to`la bajarilish	yozib bo`l, yuvib bo`l, qazib bo`l
­-(i)b yet	to`la bajarilish	anglab yetdi, pishib yetmagan
­-a/­y yoz	bajarilishga yaqinlik	qula yozdi, yorila yozdi
­-(i)b yot/tur/o`tir/yur	davomiylik	o`qib yot, aytib tur, yozib o`tir
­-(i)b ket	to`la, kuchli bajarilish; boshlash va davom etish	tarqab ketdi, isib ketdi, g`ovlab ketdi, maqtab ketdi
­-a/­y ket	boshlash va davom etish	o`qiy ketdi, gapira ketdi
­-(i)b sol	to`la-­to`kis bajarilish	aytib sol, yuragini to`kib soldi.
­-a sol	ketma-ketlik	ola solib ot, kela solib boshla, tura solib tashlan
­-(i)b tashla/ yubor/qo’y	to`la, oson va tez yuzaga kelishi:	o`qib tashla, to`qib tashla, haydab yubor, aytib qo’y
­-(i)b chiq	tugallash	o`qib chiq, so`rashib chiq, aylanib chiq
­-(i)b tush	butunlay	ag`darilib tushdi, yiqilib tushdi, yoqib tushdi, yarashib tushdi
­-(i)b o`l	yuqori darajada davomiylik, takroriylik	mudrab o`lyapman, surishtirib o`ldi, sog`inib o`ldi,
­-(i)b o`t	tugallik, alohida e’tibor	bo`lib o`tdi, gapirib o`t
­-(i)b qol	holatga aylanish kutilmaganlik davomiylik	tikilib qol, serrayib qoldi; kelib qoldi, so`rab qol;
­-a/­y qol	ruxsat, rozilik, istak	bora qol, yura qol, keta qol

Ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi qisqargan holda ishlatilishi va qo`shib yozilishi mumkin: aytib yubor – aytvor, bora ber – boraver,

Ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasida ko`makchi fe’l birdan ortiq bo`lishi mumkin: aytib berib tura qol, aytib bera olmay qoldi. Bunda keyingi ko`makchi fe’l uchun oldingi ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi yetakchi fe’l bo`ladi: Aytib (yetakchi fe’l) ber (ko`makchi fe’l), aytib berib (yetakchi fe’l) tur (ko`makchi fe’l). Bu ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi ichida ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi.

Ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi [fe’l+fe’l] tipidagi qo`shma fe’l va [ravishdosh+fe’l] tipidagi so`z birikmasiga o`xshaydi. Farqi:

a) ko`makchi fe’l olib tashlansa, yetakchi fe’l ma’nosi bir oz o`zgaradi: yozib bordi – yozdi, isib ketdi –isidi; qo`shma fe’ldagi yordamchi fe’l ma’noni butunlay o`zgartiradi: sotib ol – sot; ishlab chiqardi – ishladi;

b) so`z birikmasida birdan ortiq gap bo`lagi mavjud: quvonib (hol) so`zladi (kesim); ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi bitta gap bo`lagi bo`lib keladi: o`ylab qoldi (kesim).

Ravishdosh shaklidagi ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasida nisbat va bo`lishsizlik ko`rsatkichi yetakchi va ko`makchi fe’lning bittasiga yoki har ikkalasiga qo`shilishi mumkin: to`xta­t­ib qo`y­ish­di; aytib qo`y­ma, ayt­may tur, ayt­may tur­ma;

Zamon, mayl, shaxs-­son qo`shimchasi esa ko`makchi fe’lda bo`ladi.ayta olaman