Доц. М. А. Буранова 1-мавзу. Корхоналарнинг ташкилий-хуқуқий шакиллари

Хўжалик ривожланишининг ҳар бир босқичида корхоналар фаолияти қуйидаги вазифаларни бажаришга қаратилиши зарур:

• корхона эгасининг даромад олиши;
• истеъмолчиларни ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар билан таъминлаш;
• ходимларни иш ҳақи билан таъминлаш;
• корхонага яқин жойларда яшовчи аҳоли учун иш жойлари яратиш;
• атроф-муҳитни муҳофаза қилиш;
• корхона фаолиятида тўхтаб қолишга йўл қўймаслик;
• ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқариш шаклларини мукаммаллаштириш;
• ишлаб чиқаришнинг барча босқичларида тежамкорликка риоя қилиш.

Хўжалик фаолиятининг жорий ва истиқболдаги вазифаларини бажариш корхоналардан қуйидаги функцияларни амалга оширишни талаб қилади:

• ишлаб чиқариш ва шахсий истеъмол учун маҳсулотларни тайёрлаш;
• маҳсулотларни истеъмолчиларга етказиб бериш ва сотиш;
• сотувдан кейин хизмат кўрсатиш;
• ишлаб чиқаришнинг моддий-техника асосини таъминлаш;
• ходимлар меҳнатини ташкил қилиш ва бошқариш;
• солиқларни тўлаш, бюджетга тўланувчи ихтиёрий ёки мажбурий бадал ва тўловларни амалга ошириш;
• амалдаги стандартлар, нормативлар ва давлат томонидан чиқарилган қонун-қоидаларга риоя қилиш.

Корхоналарнинг энг муҳим хусусиятлари

• Қайси тармоққа қарашлилигига кўра корхоналар ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш (машинасозлик, кўмир қазиб чиқариш, суғурта ва ҳоказо) соҳаларига мансуб бўлиши мумкин.
• Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот тури ва кўринишига кўра, корхоналар саноат, қишлоқ хўжалиги, транспорт, молия-кредит ва бошқаларга бўлинади.
• Технологик умумийлигига кўра, корхоналар ишлаб чиқариш жараёнини узлуксиз ва дискрет равишда, кимёвий ёки механик жараёнларнинг устунлиги асосида юритувчиларга бўлинади.
• Тайёр маҳсулотнинг мақсадларига кўра, барча корхоналар иккита катта гуруҳга бўлинади: ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқарувчилар ва истеъмол маҳсулотларини ишлаб чиқарувчилар.
• Фойдаланилувчи хом ашё турига кўра, саноат корхоналари қазиб чиқарувчи ва қайта ишловчи корхоналарга тақсимланади.
• Йил давомида ишлаш муддатига кўра, корхоналар мавсумий ва йил бўйи фаолият юритувчиларга бўлинади.
• Хажмига кўра, корхоналар йирик, микрофирма ва кичик корхоналарга тақсимланади.

Xususiy korxona bu fuqarolarning yakka tartibdagi tadbirkorlar huquqlari bo'yicha yuridik shaxs tashkil etmasdan amalga oshiriladigan tijorat faoliyati. Xususiy tadbirkorlik subyektlari tijorat faoliyati belgilangan tartibda ro'yxatdan o'tgan fuqarolardir. Tadbirkorning mulki tadbirkorlik faoliyati uchun foydalaniladigan va shaxsiy foydalanish uchun zarur bo'lgan narsalarga bo'linmaydi. Yakka tartibdagi tadbirkor o'z majburiyatlari bo'yicha o'ziga tegishli bo'lgan barcha mol-mulk bilan javob beradi.

Mas'uliyati cheklangan jamiyat - ta'sis hujjatlarida qatnashadiganlarning tarkibi va ularning mulkidagi ulushi aniqlanadigan, har bir qatnashchi jamiyat o'z majburiyatlari bo'yicha o'z majburiyatlari bo'yicha javobgar bo'lgan jamiyat
Aktsiyadorlik jamiyati (OAJ) - ustav kapitali teng nominal qiymatdagi ma'lum miqdordagi aktsiyalarga bo'lingan va ularni sotish natijasida shakllantirilgan jamiyat.
1.3-rasm tashqi muhitning asosiy elementlari

Эътиборингиз учун рахмат