Доц. М. А. Буранова 1-мавзу. Корхоналарнинг ташкилий-хуқуқий шакиллари

Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига асосан, корхона

__ бу - ҳуқуқий шахс мақомига эга, мустақл равишда хўжалик фаолияти юритувчи субъект бўлиб, ўзига тегишли бўлган мол-мулкидан фойдаланиш асосида истеъмолчилар (харидорлар) талабини қондириш ва даромад (фойда) олиш мақсадида маҳсулот (иш, хизмат) ишлаб чиқаради ва сотади ёки айирбошлайди.

Корхона – ижтимоий талабларни қондирувчи ва соф фойда олиш мақсадида маҳсулот ишлаб чиқарувчи, ишлар бажарувчи, хизмат кўрсатувчи мустақил хўжалик юритувчи иқтисодиёт субъектидир.

Корхонанинг марказий ҳолати қуйидаги ҳолатларга боғлиқ:

• • корхона инсон ҳаётини ташкил этишнинг асосий шаклидир. Бу эрда ходим ўзининг ижодий салоҳиятини англайди, ижтимоий ишлаб чиқаришга ҳисса қўшади; бу эрда у ўзини ўзи ва оила аъзоларини молиявий таъминлаб берганлиги учун мукофот олади;
• • корхона турли хил иштирокчилар ўртасида маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнида ривожланадиган ишлаб чиқариш муносабатларининг асосий субъекти вазифасини бажаради;
• • корхона нафақат иқтисодий, балки ижтимоий ташкилот ҳамдир, чунки унинг пойдевори шахс ва меҳнат жамоасидан иборат; корхонада жамият, мулкдор, жамоа ва ишчининг манфаатлари ўзаро боғлиқ, уларнинг қарама-қаршиликлари ишлаб чиқилган ва ҳал қилинган;
• • ишлаб чиқариш фаолиятини амалга оширадиган корхона табиий муҳитга таъсир кўрсатиб, инсон яшаш жойининг ҳолатини белгилайди.

Ўзбекистон иқтисодиётининг турли тармоқ ва соҳаларида турли хил мулкчилик шаклига эга-

• 300 мингта хўжалик фаолияти юритувчи субъект мавжуд бўлиб, улардан қарийб 280 мингини кичик корхоналар ҳамда микрофирмалар ташкил этади. Корхоналарнинг энг катта қисми савдо ва умумий овқатланиш (34%), қишлоқ хўжалиги (41%), саноат (9,4%) ва қурилиш (56%) соҳаларида рўйхатга олинган. Жами корхоналар миқдорида нодавлат секторининг салмғои катта бўлиб, 82 %ни ташкил қилади

Замонавий корхона-мустақил хўжалик юритувчи субъект бўлиб,

-уларнинг ишлаб чиқариш воситалари ва бошқа мулклари режали иқтисодиёт шароитларидагидек давлатнинг ўзигагина тегишли бўлмайди. Шу сабабли корхоналар мулкчилик шаклига кўра, давлат ва нодавлат, тармоқ белгиларига кўра, машинасозлик, энергетика, металлургия, нефтъ ва газ саноати, қурилиш комплекси, озиқ-овқат, енгил саноат, савдо ва ҳоказолар, ишлаб чиқариш миқёси ва ходимлар сонига кўра, йирик, микрофирма ва кичик, фаолият юритиш муддатига кўра, узлуксиз, мавсумий ва узлукли корхоналарга бўлинади.