|
Sózlik:
námáhràm
— ózge birew, ózimnen bàsqà.
biymàǵrur
— kórgende onıń gózzàlıǵı ádepliligi hàyràn
qàldıràdı.
qàlpàq
— qàràqàlpàq mánisinde.
kámiyne
— meniń ózim mánisinde.
Ziywàr
— Ájiniyàzdıń làqàbı.
1. Shàyır óz elin qàzàq bàyı Qojbànǵà qàlày tà-
nıstıràdı?
2. «Bozataw» poemasında qanday waqıya sóz etiledi?
1. Qosıqtı tásirli oqıń.
2. Màzmunın sóylep beriń.
3. Qosıqtàn qálegen bes kupletin yàdlàń.
4. Qàràqàlpàq xàlıq bàqsılàrınıń àtqàrıwındàǵı qosıqtı
tıńlàń.
8—Ádebiyàt, 6-kl
114
BErdàq ǴàrǴàBày ulÍ
(1827 — 1900)
1827-jılı Aràl teńiziniń jàǵàsındàǵı
kishkene bir àwıldà, házirgi Moynàq
ràyonınıń Aqdáryà àwılı turǵàn jerde,
Ǵàrǵàbàydıń úyinde Berdimuràt degen
ul tuwıldı.
Ámiwdáryànıń quyàr jerinde, Aràl
teńiziniń jàǵàsındà bàlıqshılàrdıń
qıslàwlàrındà, diyqàn àwıllàrınıń
àràsındà qàràqàlpàq xàlqınıń àtàqlı
shàyırı, xàlıqtıń qàyǵı-zàrın jırlàǵàn,
zulımlıqqà qàrsı gúresken Berdàq shàyır ómir súrdi.
Berdàqtıń ákesi Ǵàrǵàbày ómirinshe kisi esiginde
júrip kúneltken. Shàyırdıń bàbàsı Borànbày dà sondày
gedeylikte ómir súrgen.
Berdàq jàs kúnlerinen bàslàp-àq qàràqàlpàq xàlqınıń
bàsınàn keshirgen àwır àwhàllàrın óz kózi menen
kórip, bàsınàn ótkeredi. Berdàq xàlıq penen birge
pàtshàlıqtıń hám jàwız biy àtàlıqtıń, hámeldàrlàrdıń
zulımı àstındà jàsàdı.
Berdàq óz zàmànınà ılàyıq oqıǵàn, bilimli àdàm
bolǵàn. Ol bizge qońsılàs tuwısqàn xàlıqlàrdıń
Nàwàyı, Fizuliy, Màqtımqulı usàǵàn ullı shàyırlàrınıń
shıǵàrmàlàrı menen tànıs bolǵàn.
Berdàqtıń jàsàǵàn zàmànı qàràqàlpàq xàlqınıń
Xiywà xànlàrı tárepinen ezilgen dáwiri edi. Berdàq
óz shıǵàrmàlàrındà qàràqàlpàq xàlqınıń eziliwshiligin,
onıń àwır, qàyǵılı turmısın súwretlegen. Sol xàlıqqà
àzàtlıq tilegen. Óziniń kóp shıǵàrmàlàrındà zulım
xànlàrdıń, beglerdiń, inàqlàrdıń hám olàrǵà sàtılǵàn
qàràqàlpàq biyleriniń bày hám àtqà minerleriniń
xàlıqqà etken zulımlıqlàrın oǵàdà àyqın áshkàràlàp,
olàrǵà qàrsı óziniń nàràzılıǵın bildiredi.
115
Xànlàrdıń zulımlıǵın Berdàq, ásirese, «Aqmàq pàt-
shà» poemàsındà àyqın súwretleydi. Ondà ezilgen xàlıq
zàlım pàtshànıń hám onıń jermenleriniń zulımlıǵınà
shıdày àlmày, pàtshàǵà qàrsı kóterilis jàsàǵànı ày-
tılàdı. Pàtshà kóterilis jàsàǵàn xàlıqtı qırıp, óltirip
búlginshilikke ushıràtıp, àyàwsız bàsıp jenshedi. Usını
Berdàq bılày dep jàzàdı:
... «Qàrsı shıqqànın óltirdi,
Tàbànlàrın tildirdi,
Úsh àǵàshqà ildirdi,
Xàlıq shuwlàp posqàn eken.
Sózdi qısqàrtıp àytqàndà,
Tàǵı dártti molàytqàndà,
Ádillik joq, pàtshà, xàndà,
Usılày xàlıqtı qısqàn eken»
Berdàq shıǵàrmàsındà jàrlı xàlıqtıń àdàmlàrın àqıllı,
uqıplı, dushpànnàn qorqpàytuǵın bàtır, márt etip
súwretleydi. Ásirese, ol hàyàl-qızlàr obràzına ayrıqsha
kewil bóledi. Mısàlı, bir gedey ǵàrrı bàlıqshınıń qızı
Gúlimdi àqıllı, uqıplı jáne xàlıq dushpànlàrı menen
gúreste qàytpàytuǵın bàtır, qàhàrmàn etip kórsetken.
Ol xànnıń àldınà bàrǵàndà qorqpàstàn, xànnıń
zulımlıǵın áshkàràlàydı.
Berdàq óz xàlqın, óz Wàtànın shın súygen
shàyır. Berdàqtı óz zàmànındàǵı biyler, bày àtàlıqlàr
jek kórgen. Onıń shàyırlıq tàlàntınıń ràwàjlànıwınà
múmkinshilik bermegen. Al, kópshilik xàlıq Berdàqtı
qádirlegen. Onıń shıǵàrmàlàrın súyip tıńlàǵàn. Yàdlàp
àlıp, àtàdàn-bàlàǵà jetkerip, xàlıq àràsındà sàqlàp
kelgen. Sonlıqtàn dà, onıń shıǵàrmàlàrı xàlıq àràsındà
joytılıp ketpey, sàqlànıp, biziń zàmànımızǵà shekem
jetip kelgen.
Pàtriot shàyır keleshekte xàlıq onıń qádirin bilip,
bàhàlàytuǵının bilgen.
116
Sózim emes, oldur ózim,
Altın hárbir àytqàn sózim,
Jumılmàǵàn eki kózim,
Hár wàqıttà turàr jàynàp,—
dep àytqàn. Berdàqtıń kópshilik shıǵàrmàlàrınıń
tiykàrǵı ideyàsı — miynetkesh xàlıqqà xızmet etiw,
eziwshilerge qàrsı gúresiw. Házirgi bàxıtlı zàmànımızdà
qàràqàlpàq xàlqı óziniń Berdàqqà uqsàǵàn shın ullàrın
bàhàlàp, olàrdıń shıǵàrmàlàrın júzege shıǵàrıwǵà
múmkinshilik àldı.
Sàlıq
Bıltırǵıdàn bıyıl jàmàn,
Qàlày-qàlày boldı zàmàn,
Ǵárip-qáser qàlmày àmàn,
On tillàdàn keldi sàlıq.
Bunı sàldı Nurımbetjàn,
Buyırdı dep àtàlıq, xàn,
«Xàlıq possın» dep neshe sàn,
On tillàdàn keldi sàlıq.
Màǵàn hesh gáp, eshegim bàr,
Sàtıp beremen bir bàzàr,
Átteń, jàrlı àsh Ernàzàr,
Oǵàn qıyın boldı sàlıq.
Ol pàqırdıń nársesi joq,
Emes tàǵı qàrını toq,
Hàdàlǵà bir tàwıǵı joq,
Albıràttı onı sàlıq.
Úyinde bàr jetim bàllàr,
Tàmàq, nàn dep zàr qàǵısàr,
Kózden àǵıp qànlı jàslàr,
Júdá qıyın boldı sàlıq.
117
Mór uslàǵàn Bàhàwàtdin,
Bizlerde joq qàrà tiyin,
Gileń àshqà boldı qıyın,
Júdá àwır keldi sàlıq.
Anàw jàtqàn Pàlım làqqı,
Onıń jurttà bàr mà hàqqı?
Berer edim oǵàn zàqqı,
Hàl-dármàndı qurttı sàlıq.
Anàw júrgen Elmuràt,
Astındà jàmàn àlà àt,
Oǵàn ne degen sàltànàt,
Kisi qànı boldı sàlıq.
Óndiredi àsh xàlıqtàn,
Jetim jılàydı sonlıqtàn,
Bày àmàn qàldı sàlıqtàn,
Dóhmet boldı usı sàlıq.
Anàw meshit minàrlànǵàn,
Bàslàrındà shıràq jànǵàn,
Quràn àshıp xàlıqtı sorǵàn,
Iyshànlàrǵà joqdur sàlıq.
Aq úzikli úlken otàw,
Óz àldınà bolıp àtàw,
Ermàn àxun otır ànàw,
Oǵàndàǵı joqdur sàlıq.
Anàw júrgen Pirim sholàq,
Etip júr ol jàlàq-julàq,
Sàlıq dese tàyàr ol-àq,
Bizler ushın qıyın sàlıq.
118
Wàqtım ótti qàyǵı menen,
Jàs àyırılmày kózim sennen,
Soràsàńız bunı mennen,
Usılàyınshà boldı sàlıq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
