Davlat tili haqida

Shakl va ma’no munosabatiga ko’ra so’zlarning turlari

So’zlar shakl va munosabatiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:

a) Omonim (shakldosh) so’zlar;

b) antonim (zid ma’noli) so’zlar;

d) sinonim (ma’nodosh) so’zlar; e) paronim so’zlar; f) maktab darsliklarida uyadosh so’zlar ham ko’rsatiladi

I. Omonim so’zlar
Tilimizda tovush (yozuvda harlar) tomoni bir xil bo’lib, turlicha ma’nolarni ifodalovchi so’zlar omonim so’zlar (lot. hamos – bir, onoma – nom) deyiladi.
Demak, shakli, aytilishi va yozilishi bir xil, ammo ma’nolari har xil bo’lgan so’zlar omonim so’zlar deb nomlanadi. M: tok I(elektir toki), tokII(uzum daraxti, novdalari, hosili); texnik I (kasb),texnik II (texnik ko’rik); tut I ( daraxt) ; tut II (harakat); Yut I (ocharchilik, qaxatchilik); yut II ( harakat, yemoq) ;yut III ( kurashda yutmoq); yot I ( begona ), yot II ( uxlamoq)
Omonim so’zlarni bir shaklga ega bo’lgan bir nechta so’z deb ham atash mumkin. Chunki omonim so’zlarning har bir ma’nosi bitta so’z hisoblanadi. M: havo I – azot va kisloroddan iborat modda, havo II – kibr, havo III – kuy, ohang ( uch ta so’z ); rasm I – surat, rasm II - urf –odat ( ikki ta so’z) ; mushak I - muskul, mushak II – snaryat, mushak III - yo’g’on sabzi , ( uchta so’z ) . Сhek I - Chegara, eng so’nggi chegara. Sho’xliklarga chek qo’ymoq. Bolalarning shodligiga chek yo’q edi. Chek II -Chegaralari aniq belgilangan yer uchastkasi. Chek III - Qur’a, bir ishni bajarish majburiyatini yuklovchi shartli belgi. Chek tashlamoq. Chek menga chiqdi. Chek IV - Ma’lum summani bankdan, kassadan olish yoki boshqa yerga o’tkazish huquqini beruvchi hujjat. Siz bergan chek bilan bankdan pulimni oldim. Chek V - 1 Tortmoq. Iztirob chekmoq. G’am chekmoq. 2 Tushirmoq. Imzo chekmoq. Gul chek-moq.
Omonimlar bir xil so’z turkumiga ham, har xil so’z turkumiga ham mansub bo’lishi mumkin.
Agar omonim so’zlarning ma’nolari bir so’z turkumiga tegishli bo’lsa, bir xil so’z turkumiga mansub omonimlar deyiladi. M: Suz I - suvda suzmoq ( fe’l), Suz II – oshni suzmoq ( fe’l) Suz III - sigir suzmoq (fe’l); Sir I – davlat siri ( ot ), Sir II - idishning siri (ot) M: bosh, asar, salla, chechak, qoplamoq, tuymoq, qovoq, changal kabi so’zlar ham bir xil so’z turkumiga mansub omonim so’zlardir.
Bir so’z turkumi doirasida omonim bo’lish, asosan, ot va fe’l so’z turkumlari uchun xosdir.
Agar omonim so’zlarning ma’nolari bir so’z turkumiga mansub bo’lsa, bir so’z turkumiga mansub omonim so’zlar hisoblanadi . M: uch I – osmonda uchmoq (fe’l) , uch II - uchta kitob (son), uch III – pichoqning uchi (ot) ; yoz I – daftarga yozmoq, yoz II – fasl (ot ), yoz III – dasturxonni yozmoq ( fe’l ) Yoki: nozik, cholg’i, tik, til, tin, yara, shim, soch, kul kabi so’zlarda omonimlik har xil so’z turkumlari doirasida bo’ladi.