Д. Т. Абдукаримов

25 % 
50 % 
Йиллар 1940 
1950 
1955 
1960 
1965 
1975 
2005 
28,6
30,4
34,7
39,7 
44,0 
50,0 
55,0 

---

80 
Юқорида айтиб ўтилганидек, Самарқанд қишлоқ хўжалик институти олмлари 
кунгабоқар экини селекцияси ва уруғчилиги сохасида катта изланишлар олиб 
бормоқдалар. Катта ҳажмли коллекция бошланғич материал навлар, 
дурагайлар, популяциялар ўрганилиб селекция ишлари бажарилмоқда. Бир 
қанча навлар анғизда ўрганилиб улардан энг яхши натижа берган шакллари ва 
навлари ажратиб олинган. Булардан Пионер нави хўжалик белги ва 
хусусиятлари бўйича яхши кўрсаткичларга эга 1000 уруғнинг вазни 50 – 60 г, 
мойлилиги 41 – 42 %, вегетация даври 75 – 80 кун. Якка танлаш ўтказиш 
натижасида СамҚХИ 7 – 70 оиласи (авлоди) ажратиб олинди. Унинг вегетация 
даври 70 кун, ҳосилдорлиги 2,5 т /га, мойлилиги 47 – 48 %, 1000 уруғ вазни 70 – 
80 г. ўзининг кўрсаткичлари бўйича бошқа навларга нисбатан (экилиб 
келинаѐтган, районлаштирилган) анча авзаллиги ва ангизда экишга 
 
Кунгабоқарнинг морфобиологик хусусиятлари. 
Экма кунгабоқарнинг 
дала экини шакллари бир йиллик ўсимликлардан иборат. Унинг илдиз тизими – 
ўқ илдиз бўлиб, 3 м ва ундан чуқуроққа жойлашиши мумкин. Шунинг учун бу 
ўсимлик қурғоқчиликка чидамли. 
Кунгабоқарнинг пояси ѐғочсимон тик ўсиб турувчи, поясининг усти 
тукчалар билан қопланган, ичи говак паренхима билан тўла, 1 – 3 м гача баланд 
бўйли бўлиб ўсади. Мойли шаклларнинг поялари шохланмайди. Ирсияти 
рецессив бўлган шохланувчи шакллари гетерозис селекциясида фойдаланилади.
Экма кунгабоқарнинг навларининг пояси тик ўсувчи, гуллаганда 
эгилмайдиган, шохланмайдиган ва ѐйилмайдиган ҳамма ўсимликларда бир 
текис баландликда бўлиши керак. Калта бўйлилик поясининг йуғонлигини 
ошиши билан боғлиқ бўлиши керак.
Кунгабоқарнинг барглари йирик, бандли, узунлиги 20 – 40 см овалсимон, 
юраксимон, учи ўткирлашган, тук билан қопланган. Баргларининг чети тишли. 
Пастги 3 – 5 жуфт барглари пояда қарама – қарши қолганлари навбатлашган 
бўлиб жойлашган. Битта ўсимликда барглар сони 15 дан 50 тагача етади.
Ҳар бирининг шаклланишига ўртача 3 кун талаб қилиниши аниқланган. 
Кўпинча селекцион навларда шаклланадиган 35 баргнинг ҳосил бўлиш даври 
вегетация даврининг 105 кунини ташкил қилади. Ривожланишнинг оптимал 
шароитида кунгабоқар ўсимлиги ўзига хос (генотипга хос) барглар ҳосил 
қилгандан кейин генератив фазага ўтади. Шунинг учун ўрта ва эрта пишар 
навлар ва дурагайлар селекциясида ўсимликда барглар сони ҳисобга олиниши 
керак.
Кунгабоқар ўсимлигининг ҳар хил ярусида жойлашган баргларнинг роли 
ҳар хил. Энг юқори фотосинтетик фаоллик ва озиқа моддаларни 
(ассимиятларни) кучиши, сувлиликнинг минимал ҳолатда бўлишини 
таъминлайдиган хусусиятли 12 – 15 ярусдан 23 – 25 ярусгача жойлашган 
барглар таъминлайди. Бу яруслардаги барглар уруғ мағзида мой биосинтезини 
бажаришда муҳим ролни бажаради.
Кунгабоқар ўсимлиги ўта кучли (вегетатив) ўсиши билан ажралиб туради. 
Ўсимликнинг “ер усти” қисми биомассасининг 25 % гача бўлган қисмини уруғ 
ҳосили ташкил қилади. 

---

81