Д. Т. Абдукаримов

Узоқ шаклларни дурагайлаш. 
Беда селекциясида ҳар хил тур ва 
туркумларни чатиштиришда ҳам бошқа экинларда узоқ шаклларни 
дурагайлашда кузатиладиган кийинчиликлар учрайди, яъни кам уруғ ҳосил 
бўлиши (ем ҳашак экинларнинг илмий тадқиқот институтида ўтказилган 
тажрибаларда бу кўрсаткич 0,2% дан ошмаган), дурагай уруғларининг 
ҳаѐтчанлиги паст бўлиши, биринчи бўғин дурагай уруғларининг қисман ѐки 
тўлиғича пуштсизлиги ва ундан кейинги бўғинларда фертиллигини пасайиши. 
Узоқ шаклларни дургайлашда чатиштириш далада ѐки иссиқхонада 
ўтказилади. Бу усулни иссиқхонада ўтказиш учун ота – она шакллари баҳорда 
ковлаб олинади, клонланади ва идишларга ѐки яшикларга экилади. 
Гул тўпламлари ҳосил бўлиши билан гуллари бичилади ва изоляция 
килинади. Чатиштириш самарасини ошириш учун диплоид турлари тетраплоид 
ҳолатига колхицин ѐрдамида ўтказилади. Беда ўсимлигида турлараро 
дурагайлар кўп холларда спонтан равишда табиий шароитда ҳосил бўлади.
Medicago varia турининг аксарият навлари экма беда – Medicago sativa 
билан сариқ беда Medicago falcata ни (иккала тур тетраплоид 2n = 32) табиий 
ѐки эркин чангланиш натижасида ҳосил бўлган. Беданинг тетраплоид билан 
диплоидлардан ҳосил бўлган фертил дурагайлари диплоид майсалар 
колхициннинг 0,2 % эритмаси билан таъсир қилиш (вакуум – инфильтрация 

---

117 
усули қўллаб) натижасида ҳосил бўлган тетраплоидларни дурагайлашдан 
фойдаланиб ҳосил қилинади. 
Кўп йиллик ўтлар, жумладан беда селекциясида узоқ шаклларни 
дургайлаш кўпинча аниқ ноқулай шароитларда устирилишига мослашган, 
касалликларга чидамлилик ва бошқа керакли белги ва хусусиятларни ҳосил 
қилиш мақсадида қўлланади. Сариқ беда билан кўк бедани эркин ўзаро 
чангланиши асосида бир неча навлари (Северная гибридная, Казанская 64/95, 
Онохойская 6 ва бошк.), ҳамда бу турларни суньий чатиштириш орқали 
Полтавская пестрая нави яратилган.