Conference proceedings

QEYRİ-SƏLİS ADAPTİV İDARƏETMƏ SİSTEMLƏRİ 
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Bakı, Azərbaycan
[e-mail]
 
Xülasə. 
Tezisdə adaptiv idarəetmə sistemlərinin anlayışı, qeyri-səlis idarəetmə sistemlərinin 
tətbiq sahələri təhlil olunmuşdur. 
Açar sözlər.
İdarəetmə, adaptiv idarəetmə, adaptiv avtomatik idarəetmə sistemi, qeyri-səlis məntiq, qeyri-səlis idarəetmə sistemləri. 
Adaptiv idarəetmə sistemi - iş fəaliyyəti zamanı obyektin qeyri-müəyyənliklərini tənzimləyicinin avtomatik 
sazlanması hesabına kompensasiya edən idarəetmə sistemidir. Adaptasiya anlayışı biologiya elmindən götürülərək canlı 
orqanizmlərin mühitdə baş verən dəyişiklərə uyğunlaşması deməkdir. Qeyri-müəyyən obyekt – riyazi modelinə nəməlum 
parametrlər və ya zaman funksiyaları daxil olan obyektdir. Yəni real obyekt bizim bu obyekt haqqında tam biliyə malik 
olmadan qurduğumuz natamam model ilə yazılır. 
Adaptiv idarəetmə sistemi, qeyri-müəyyənlikləri aradan qaldırmaq üçün idarəetmə sistemlərinin 
layihələndirilməsində səmərəli bir sistemdir. Adaptiv tənzimləyicilərlə xətti tənzimləyicilər arasındakı əsas fərq adaptiv 
idarəetmə obyektinin naməlum model parametrlərini idarə etmək üçün özünü tənzimləmə qabiliyyətidir. Adaptiv 
idarəetmə sistemləri əsasən iki kateqoriyaya bölünür: birbaşa və dolayı. Dolayı metodlar parametrləri qiymətləndirir və 
tənzimləyicinin parametrlərini tənzimləmək üçün təxmin edilən model məlumatlarını istifadə edir. Birbaşa metodlar, 
burada təxmin edilən parametrlər adaptiv tənzimləyicidə birbaşa istifadə olunan parametrlərdir [3, s.1]. 
Çoxfunksionallıq baxımından adaptiv idarəetmə sistemləri iki böyük qrupa ayırılır:

Özütəşkilolunan.

Özüsazlanan adaptiv tənzimləmə sistemləri.
Özütəşkilolunan adaptiv sistemlərin fəaliyyəti zamanı idarənin tələb olunan məqsədini təmin etmək üçün daima 
parametrik və struktur dəyişmələri baş verir. Məsələn, obyektin rejimi dəyişdikdə dayanıqlığı təmin etmək məqsədi ilə 
onun strukturunun və parametrlərinin dəyişdirilməsi. Özütəşkilolunan sistemlər çox mürəkkəb və iqtisadi cəhətdən baha 
başa gəlir. Obyektin strukturu (quruluşu) məlum və dəyişməz olduqda, onun fəaliyyəti isə bir sıra naməlum 
parametrlərinin dəyişməsindən asılı olduqda adaptasiya məsələsi olduqca asanlaşır. Bu məsələ özüsazlanan adaptiv 
sistemlərin köməyi ilə həll olunur. Bu zaman tənzimləyicinin strukturu əvvəlcə məlum olur [2, s.202] 
Zamiq Məmmədzadə 

---

Müasir istehsalda texnoloji proseslərin yüksək keyfiyyət göstəricilərinin idarə edilməsi tələb olunur. Bu 
idarəetmə obyektləri müəyyən fərziyyələr daxilində xətti stasionar riyazi modellərlə, diferensial tənliklərlə yazılır ki, 
burada da idarəetmənin praktiki fəaliyyəti zamanı idarəetmədə yüksək keyfiyyət göstəriciləri tələbi ya ödənmir, ya da 
dayanıqsız hərəkət yaranır. Bu da onunla əlaqədardır ki, idarəetmənin riyazi modelləri tərtib edilərkən obyektlərin qeyri-
xəttiliyi və qeyri-müəyyənliyi nəzərə alınmır [1, s.204]. Müasir idarəetmə nəzəriyyəsinin inkişafı belə qeyri-
müəyyənlikləri qeyri - səlislik kimi, yaxud qeyri-stasionarlıq kimi nəzərə almağa imkan verir. Hazırda avtomatik 
idarəetmə sistemləri müəyyən intellekt elementlərinə malik sistemlər kimi yaradılır. Əksər hallarda belə avtomatik 
idarəetmə sistemləri qeyri-xətti, qeyri-səlis riyazi modellərlə yazılır. Müasir texnoloji proseslər üçün qeyri-səlis avtomatik 
idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsinin nəzəri və praktiki məsələlərinin qeyri-səlis nəzəriyyə əsasında işlənməsi, 
sistemlərin sintez və təhlili elmi nöqteyi-nəzərdən aktualdır.