Chorvachilikda naslchilik ishlarini yaxshilash

2. Chorvachilikda tanlash va zot toʻgʻrisida umumiy tushuncha
Chorvachilikda yangi zot yaratish va mavjud zotlarni takomillashtirish, ayrim maxsuldorlik xususiyatlarini yaxshilash borasida tanlash ishlari olib borish muxim axamiyatga ega. Tanlash mollarning fenotipiga (rivojlanishi, eksterperi, konstitutsiyasi, maxsuldorligiga) va genotipiga (irsiy xususiyatlariga va bu xususiyatlarni oʻz nasliga bera olish xolatiga) koʻra olib boriladi.
Bir tomonlama tanlashda mollar maolum bir koʻrsatkichi asosida tanlanadi.
Kelib chiqishiga koʻra tanlashda xali bolalari tugʻilmasdan oldin, maxsus jurnallardagi maolumotlarga, ota-onasining irsiy belgilariga qarab tanlash.
Vazni va jadal oʻsishiga koʻra tanlashda xar xil xayvonlar turli yoshida baxolanadi. Masalan, qulunlar (toylar) 6-8 oyligida, buzoqlar 5-6 oyligida, qoʻzilar 3-4 oyligida, choʻchqa bolalari esa 2 oyligida baxolanadi.
Bolalarining sifatiga koʻra tanlash asosan bolalarining xayotchanligi, tirik vazni, soni va boshqa barcha belgilari xisobga olingan xolda bajariladi.
Tanlashning asosiy formalari. Chorvachilikda yalpi va individual (yakka-yakka) tanlash mavjud. Yalpi tanlashda asosan mollarning faqat fenotipi xisobga olinadi. Individual tanlashda xam fenotipi, xam genotipiga eotibor beriladi, bu esa mollar seleksiyasida muxim axamiyatga ega.
Chorva mollari va parrandalarning kelib chiqishi, konstitutsiyasi, eksterperi, xoʻjalik va maxsulot yoʻnalishiga koʻra bir xil boʻlgan va oʻz xususiyatlarining nasliga bera oladigan gruppasi zot deyiladi. Barcha zotlarning bu xususiyati asosan naslchilik ishlarida boshqarib boriladi.
Zotlar klassifikatsiyasi. Zot toʻgʻrisidagi tushuncha dastlab Ch.Darvin tomonidan berilgan. U oʻzining kuzatishlari asosida zotlar ikki xil sharoitda yaratilishi mumkinligini koʻrsatdi. Masalan, tabiiy sharoitda “ongsiz” tanlash natijasida va sunoiy tanlash oqibatida vujudga kelishini isbotlab bergan.
Keyinroq prof.P.N.Kuleshov zotlarni bir-biri bilan bogʻliq boʻlgan toʻrt gruppaga (qadimgi, xammabop, yaxshilangan va maxalliy zotlarga) boʻldi. Lekin xozirgi vaqtda naslchilik ishlari yuqori darajada rivojlanganligiga koʻra, zotlar uch gruppaga (maxalliy, madaniylashtirilgan va oraliq yoki yaxshilanayotgan zotlarga) boʻlinadi.
Maxalliy zotlar asosan tabiiy tanlanish asosida, uzoq yillar mobaynidagi “ongsiz” tanlash va tuban, ekstensiv usulda olib borilgan chatishtirish ishlari natijasida vujudga kelgan. Lekin ular chidamli, tashqi muxit sharoitiga yaxshi moslashgan, mustaxkam konstitutsiyali, xammabop, lekin kech yetiluvchan va maxsuldorligi past boʻlgan vakillardan tashkil topgan.
Oʻzbekistonda tobora kamayib borayotgan maxalliy zot qoramollar respublika sharoitiga yazshi moslashganligi, chidamliligi, oziq tanlamasligi bilan birga, kech yetiluvchan va maxsuldorligi past darajada boʻladi. Masalan, sigirlarining vazni 220-280 kg, buqalariniki 320-350 kg. Maxsuloti bir laktatsiya davomida 300-450 kg (kamroq vakillarida 690 kg gacha). Lekin sutidagi yogʻ 5,5-5,8%, baozan undan xam koʻproq boʻladi.
Madaniylashtirilgan zotlar maxsuldorligi yuqori boʻlgan xayvonlarni eksterperi, kosntitutsiyasi, maxsulot yoʻnalishi, kelib chiqishi, irsiy belgilari asosida tanlash, saralash ishlarini indensiv olib borish natijasida yaratilgan gruppa xisoblanadi. Madaniy zotlar irsiy belgilari va maxsuldorligiga koʻra boshqa zot gruppalaridan ancha ustun turadi. Bunday zotlarning tarkibiy qismi bir-biri bilan qarindosh erkak vakillarining bir qancha liniyalaridan, urgʻochi vakillarining koʻplab oilalaridan va maxsus tiplaridan tashkil topgan boʻladi.