Чолғушунослик маърузалар матни

Dutor-kontrabas 

 

Dutor kontrabasning kosasi katta-katta "Qobirg‟alar" dan iborat bo‟lib, dutor basdan ancha kattaroq qilib 

ishlangan.  Dastasi  dutor  bas  asbobidan  uzunroq  bo‟ladi,  quloqlari  temir  metaldan  ishlangan  bo‟lib,  qattiq,  tortib 

turish vazifasini bajaradi. Dutor kontrabasning torlari juda qalin bo‟lib, orkestrda o‟zining yo‟g‟on bas tovushi bilan, 

pastki  registr  tembrini  mustahkamlaydi.  Dutor  kontrabasning  kosasiga  maxsus  tayyorlangan  tayoqcha  o‟rnatilib, 

o‟tirgan holda ijro etiladi.

 

Qonun  

 

Qonun  yaqin  va  o‟rta  Sharq  mamlakatlari  cholg‟usi  hisoblanadi.  Xususan, 

qonun  cholg‟usi  Forobiy  tomonidan  musiqa  nazariyasining  qonuniyatlarini  ifoda 

etuvchi  cholg‟u  sifatida  ixtiro  etilgani  haqida  ma‟lumotlar  bor.  Bu  cholg‟u 

Armaniston,  Ozarbayjon,  Turkiya,  Sharqiy  Turkiston  markaziy  Osiyoda  keng 

ishlatilgan.  

XVII  asrda  Darvishali  Changiy  yozib  qoldirgan  «Risolayi  musiqiy»  da 

qonunning qadimiy cholg‟u asboblaridan ekanligi qayd qilinadi. Bu cholg‟u bizda 

XX asrning 30-yillardan boshlab ishlatilmadi va nihoyat 1978-1980- yillarda mohir 

sozanda,  O‟zbekistonda  xizmat  ko‟rsatgan  artist  Abdurahmon  Xoltojiyev 

tomonidan yanada qaytadan o‟lkamizga olib kelindi va ishlatila boshlandi.  

Cholg‟ular  haqidagi  kitobning  arfaga  bag‟ishlangan  bo‟limida,  Forobiy 

eslatgandek «Ma’zif» cholg‟usi ovozining yo‟nalishi jihatidan arfaga yaqin, sadosi 

ochiq  torlarning  tebranishi  orqali  hosil  bo‟ladi.  Safiuddin  Urmaviyning  XII  asr 

yozishicha, ikki turdagi qonun mavjud bo‟lgan.  

XV  asrda  «Kanz-al-tuxaf»  nomli  (anonim)  fors  traktatida  qonun  va  nuzxa 

haqida  rasmlar  bilan  ma‟lumot  berilgan.  Muallifning  yozishicha,  qonun  olxo‟ri 

daraxtidan  tayyorlangan  yoki  uzumning  zangidan.  Pastki  qismining  uzunligi  81 

sm,  qarama-qarshi  qisqa  tomoni  45,5  sm,  qiya  tomoni  74,25  sm.  O‟sha  davrning 

qonunida  13  ta  uchtalik  torlar  bo‟lgan.  O‟ng  tomonida  xarrak,  yana  shu  qiya 

tomonida quloqlar joylashgan.  

---

 

34 

Nuzxa qonunga nisbatan ikki barobar katta, shamshod, kiparis yoki qizil tol 

daraxtidan  tayyorlangan.  Ustki  qismi  (dekasi)  ud  sozinikiga  o‟xshash,  juda  ham 

yupqa qilingan. Torlarining bir qanchasi uchtalik. Ular butun ustgi qobiq bo‟ylab 

tortilgan.  Ular  orasida  bittalik  turli  uzunlikdagi  torlar  joylashgan.  Quloqlar 

cholg‟uning  chap  tomonida  joylashgan.  Nuzxani  ham,  qonun  singari,  ikkala  qo‟l 

barmoqlarida chalishgan.