Buxoro davlat unversiteti

Degidrirlash :

2. 
   Kreking va bir vaqtda gidrirlash :
   

CH₃(CH₂)₁₁CH₃ + H₂ →CH₃(CH₂)₅CH₃ + CH₃(CH₂)₄CH₃

tridekan n- geptan n- geksan

3. 
   Izomerlanish :
   

4. 
   Sikllanish :
   

Bu yerda degidrirlash reaksiyasi ham sodir bo’lgani uchun ham sikllanish reaksiyalarining oxirgi mahsuloti geksan bo’ladi.

Quydagi sxemada neftdan olinadigan mahsulotlar ro’yxati keltirilgan :



Tabiiy neft va neftning yo’ldosh gazlari

Tabiiy neft va neftning yo’ldosh gazlari tabiatda neftdan yuqoridagi havo qatlamida yoki bosim ostida neftda erigan holda bo’ladi. Yo’ldosh neft gazlari etan, propan, butan va ozroq miqdorda metan va boshqa uglevodorod gazlaridan iborat. Yo’ldosh gazlarda metan tabiiy gazdagiga nisbatan oz miqdorda bo’lib, uning gomologlari ko’p miqdorda bo’ladi. Neft burg’ulanganda dastlab neft qatlamlari ustida to’plangan gazlar chiqadi. Unda erigan gazlar neft bilan birga chiqib, neftdan separasiyada ajraladi. Neftning yo’ldosh gazlari kimoy sanoatida qimmatli xomashyo. Neft yo’ldosh gazlaridan tashqari , neftni qayta ishlash paytida hosil bo’ladigan neft ishlash sanoati gazlari distillasiya, kreking, piroliz va neftga ishlov berishning boshqa jarayonlarida hosil bo’ladi. Neft ishlash sanoati gazlari ham neft yo’ldosh gazlari neft kimyosi va kimyo sanoati uchun qimmatli xomashyo va yonilg’i.

Uglevodorodlarning eng muhim manbalaridan yana biri tabiiy gazdir. Yer sharida tabiiy gazning zaxirasi juda katta. Birgina O’zbekistondagi tabiiy gaz zaxirasi 2 trilion m³ dan ortiqdir.

Tabiiy gazlar - metan qatoridagi uglevodorodlar bilan uglerodlari bo’lmagan komponentlarning aralashmasi.

Yer po’stining cho’kindi qatlamlari orasida erkin to’plamlar tarzida, shuningdek erigan (neft va suvlar tarkibida), tarqoq (jinslarga so’rilgan holda) va qattiq (uglevodorod gazlarining gidratlari) holatlarida uchraydi. Tabiiy gazlarning asosiy komponenti metandir (98% gacha), undan tashqari etan, propan, butan, izobutan va penten ham kiradi. Yaxshi yonilg’I. 1978 – yildagi ma’lumotlarga ko’ra jaxondagi tabiiy gaz zaxirasi 70 trillion m³ dan ziyod. Shunday qonuniyat mavjudki : uglevodorodlarning nisbiy molekulyar massasi qancha katta bo’lsa, u tabiiy gaz tarkibida shuncha kam bo’ladi.

Tabiiy gaz yonganda juda ko’p issiqlik ajralib chiqqanligi uchun turmushda, bug’ qozonlarida, Domna, Marten shisha pishirish pechlarida ishlatiladi. Tabiiy gaz kimyo sanoati uchun xomashyo manbai bo’lib, undan asetilen, etilen, vodorod, qurum, sirka kislotasi, bo’yoqlar, plastmassalar, dorivor moddalar va boshqa turli mahsulotlar olinadi.

Ko’mir

Ko’mir qattiq yonuvchan foydali qazilma, o’simlik va hayvonlarning o’limidan, mikroorganizmlarning hayot faoliyati natijasida hosil bo’ladi.

Komir neftdan arzon va yer qatlamida ko’proq, bir tekis tarqalgan. Uning tabiiy zaxirasi neft zaxirasiga qaraganda ancha ko’p va olimlarning axborotlari bo’yicha u asrlar davomida tugamaydi. O’zbekistonda ko’mirning zaxirasi 2 milliard tonnadan ziyot.

Ko’mir qazilmasi asosan tarkibida C, H, O, N, S bo’lgan siklik organik birikmalardan hamda anorganik moddalar aralashmasi (kul) va namlikdan iborat bo’ladi. Kul va namning miqdori 50 % va undan ortiq bo’lishi mumkin. Ko’mrning o’simliklar qoldiqlaridan havosiz sharoitda ularning biokimyoviy parchalanishi natijasida hosil bo’lishi (ko’mirlanishi) quydagi bosqichlar orqali sodir bo’ladi :