Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

Relyefni qishoq xo’jaligi nuqtai nazaridan baholash. Joyning relyefini qishloq xo’jaligi nuqtai nazaridan o’rganishda albatta uning iqlimini, tuproqlari, o’simliklari, tog` jinslari va landshaftining boshqa elementlari tahlili bilan bog`lab tadqiq etish lozim.

Relyef qishloq xo’jaligiga bevosita va bilvosita ta’sir etadi. Masalan, yerning haydashga qanchalik yaroqligi qishloq xo’jaligida foydalaniladigan mashinalarni ishlatish imkoniyati, umuman ulardan foydalanish imkoniyati, sug`orish usullari ko’p jihatdan relyefga bog`liq. Bularni baholash uchun joyning nishoblik darajasi, qanchalik notekisligi, erozion chuqurliklar farqi, yonbag`irlarning uzunligi va ekspozistiyasi, mikrorelyefi o’rganiladi. Bu omillar hal qiluvchi ekologik ahamiyatga ega bo’lmagan taqdirlarda ham qaysi ekin turini ekishni aniqlashda, yerga ishlov berish, sug`orish usullarini belgilashda, hosildorlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.

Relyefning bilvosita ta’sirini o’rganish ham muhim, chunki relyef joyning mikro iqlimi sharoiti, radiastiya va issiqlik balansi, yorug`lik darajasi, tuproqning namlanish orqali qishloq xo’jaligi ekinlarining yetilishiga, hosiliga ta’sir ko’rsatadi.

Relyefni qishloq xo’jaligi uchun baholashda odatda geografik-geomorfologik va morfometrik metodlardan foydalaniladi.

Geografik-geomorfologik metodlardan qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining ayrim tomonlarini va umumiy masalalarini relyef jihatdan tahlil qilishda foydalaniladi. Bunda, masalan, joyning geologik-geomorfologik tuzilishi bilan tuproq-o’simlik qoplamining bog`liqligi, relyef bilan iqlim o’rtaisdagi bog`liqlik o’rganiladi.

Morfometrik metoddan yonbag`irning uzunligi, shakli, qiyaligi haqida ma’lumot olishda, ihota daraxtzorlarini, kanallarni loyihalashtirishda, nomaqbul tabiiy jarayonlarning oldini olish tadbirlarini belgilashda keng foydalaniladi.

Umuman, relyefni qishloq xo’jaligi maqsadida baholaganda uning quyidagi jihatlariga alohida axamiyat qaratmoq zarur:

1. 
   Joyning balandligini va o`ydim-chuqurlik darajasini aniqlash va uni qishloq xo’jaligi uchun baholash. Joyning balandligi bu yerda qishloq xo’jaligi qaysi tarmog`ini rivojlantirishni aniqlashga yordam beradi.
   
2. 
   Hududning parchalanganlik darajasi ekin maydonlarining katta-kichikligiga, unda qishloq xo’jalik mexanizmlarini ishlatish imkoniga, mexnat unumdorligiga ta’sir etadi. Hududning parchalanganlik darajasi formulasi yordamida aniqlanadi.
   

Bunda

a- hududning parchalanganligi,

R- Hududning maydoni (km² ).

I- erozion o’yiqlarning uzunligi (km)

3. Yonbag`irlar o’rganilganda asosan ularning qiyaligiga, uzunligiga, shakliga, ekspozistiyasiga e’tibor beriladi, chunki bu ko’rsatkichlar o’simliklarning o’sishiga, hosilning miqdoriga va sifatiga eng ko’p ta’sir etadi. Tuproqning namlikni tutib turishi, qishloq xo’jaligi mashinalarini ishlash sharoiti va ish unumi yer yuzinig qiyaligiga bog`liq. Qiyalik tuproqning yuvilish sur’atiga ham ta’sir ko’rsatadi.

Yonbag`irlar shakliga ko’ra 4 turga bo’linadi: - botiq, qovariq, tekis va murakkab. Bularning har birida yuvilish va akkumlyastiya jarayonlari turlicha ro’y beradi.

Yonbag`irlar ekspozistiyasi erozion jarayonlar sur’atiga ta’sir etuvchi omillardan biri bo’lib, yonbag`irning issiqlik va yorug`lik rejimiga va ular orqali tuproq haroratiga, namligiga, o’simlik qoplamiga, shamolning yo’nalishiga va tezligiga ta’sir ko’rsatadi. O’zbekistonda janubi-g`arbiy, janubi-sharqiy yonbag`irlar iliqroq, quruqroq bo’ladi. Bu hol shu yonbag`irlarda ekinlarni 5-7 kun ertaroq ekish imkonini beradi.

Relefni O’zbekistonda keng tarqalgan obikor dehqonchilik nuqtai-nazaridan baholaganda yer yuzining morfometrik ko’rsatkichlari va plastikasi ko’rsatkichlari asos qilib olinadi.

Yuqorida aytib o’tilganidek, yer yuzining qiyaligi qishloq xo’jaligi mashinalarining qanday ishlashiga, yer usti suv oqimiga, sug`oruv kanallari va zovur, drenaj shoxobchalari o’rnini aniqlashga, sug`orish usullarini belgilashga ta’sir etadi. Obikor dehqonchilik uchun relyef qiyaligini o’rta mashtabli guruhlashtirilishi eng ahamiyatli hisoblanadi. Biz quyida relyefning qiyaligiga ko’ra guruhlarini ko’rib chiqamiz: