|
1-mashg’ulot
Erkaklik jinsiy bezlari (Urug’donlar)
Mashg‘ulotning maqsadi: Jinsiy bezlarning tuzilishi bilan tanishish.
Urug‗donlarning morfologiyasi va fiziologiyasini o‘rganish.
Kerakli jihozlar: mikroskoplar, yoritgich chiroqlar, tayyor gistologik
preparatlar jamlanmasi, amaliyot darsi uchun uslubiy qo‘llanmalar, amaliyot darsi
uchun daftarlar, oddiy qalamlar va ruchkalar.
Urug‘donlar. Jinsiy bezlar-erkaklarda, urug‗donlar va urg‗ochilarda
tuxumdonlar - jinsiy organlarning eng muhim bo‗limlari hisoblanadi: ularda jinsiy
mahsulotlargina emas, balki jinsiy gormonlar ham ishlab chiqariladi.Urug‗donlar
tuzilishiga ko‗ra g‗oyat xilma-xildir. Biz bu erda ularning tuzilishi bilan sut
emizuvchilar misolida tanishib chiqamiz.
Urug‗don sirtdan qobiqlar bilan
qoplangan. Uning ichki qismi har qaysisi bitta urug‗ kanalchasining tarmoqlari
bilan to‗lgan zich biriktiruvchi to‗qimadan iborat to‗siqlar bilan bo‗lakchalarga
ajraladi. Buralib ketgan kanalchalar o‗rtasidagi oraliq g‗ovak biriktiruvchi to‗qima
bilan to‗lgan bo‗ladi. Bu erda faqat jinsiy hujayralar rivojlanadigan kanalchalarni
qarab chiqish bilan chegaralanamiz. Buralgan urug‗ kanalchasi devori Sertoli
hujayralari deb ataluvchi epitelial hujayradan vujudga kelgan silindrsimon naydan
iborat bo‗ladi. Kanalcha bo‗shlig‗i rivojlanishning amma bosqichlarida bo‗ladigan
urug‗ hujayralar bilan to‗lgan. Sertoli hujayrasining yadro turgan qismi kanalchani
o‗rab turuvchi biriktiruvchi to‗qima qatlami bilan aloqadordir. Sitoplazma ko‗proq
bo‗lgan boshqa qismi kanalcha bo‗shlig‗i tomonga qaragan bo‗ladi va bu erda
sinsitial negiz hosil qiladi. Bunda rivojlanayotgan urug‗ hujayralar bo‗ladi. Jinsiy
hujayralar urug‗ kanalchasida ko‗p qatlamli devori bo‗lgan nayga o‗xshab bir
necha qator bo‗lib joylashadi. Bunda, bir tur urug‗ hujayralarning rivojlanishi
tugallanmasdanoq kanalcha devoridan uning bo‗shlig‗iga suriladigan boshqasi
rivojlana boshlaydi. Nayning ko‗ndalang kesigida kanalchaning tashqi yuzasidagi
spermatogoniylardan boshlab uning bo‗shlig‗idan tayyor spermatozoidlargacha
bo‗lgan jinsiy hujayralarning birin-ketin joylashgan avlodlarini topish mumkin.
Biroq spermatogenez kanalchaning uzunasiga to‗lqinsimon o‗tishi bilan
proses murakkablashadi. Bunga erkaklik jinsiy hujayrasi rivojlanishining ayrim
bosqichlarining har xil davom etishi sabab bo‗ladi. Spermatidlarning uzoq vaqt va
murakkab yangidan tuzilishi yuz beradigan joydagi kanalcha bo‗shlig‗ida
spermatozoidlar
bo‗lmaydi,
uning
devorining
tashqi
qatlamida
esa
spermatogoniylar va birinchi tartib spermatositlar bo‗ladi. Kanalchaning spermatid
qayta tuzilishi allaqachon tugagan boshqa joyidagi bo‗shlig‗ida tayyor
spermatozoidlar bo‗ladi; birinchi tartib spermatositlar tez bo‗linadi va dastlab
ikkinchi tartib spermatositlar, keyinchalik esa spermatidaga aylanadi; kanalcha
devorining eng tashqi qatlamida spermatogoniylar yotadi.
Ko‗pgina umurtqasizlarda urug‗donlar bir uchida chiqaruv yo‗li bo‗lgan ko‗r
xaltacha shaklida bo‗ladi. Bunday urug‗donlarda jinsiy hujayralar, ularning
rivojlanish davrlariga mos ravishida zona bo‗lib joylashadi. CHiqaruv yo‗liga
anchagina uzoq bo‗lgan qismda spermatozoidlargacha bo‗lgan yaqinroqda -
rivojlanishning to spermatozoidlargacha bo‗lgan navbatdagi bosqichlaridagi
hujayralar joylashadi.
Ko‗pgina umurtqalilar ma‘lum davr bilan boliq ravishda
ko‗payadi. Ularning urug‗donlari chegaralangan vaqt ichida vazifa bajaradi, bu
ko‗payish davri bilan belgilanadi. Odamda va ba‘zi bir umurtqalilarda (itda, dengiz
cho‗chqasida, kalamushda va boshqalarda) spermatozoidlar uzluksiz rivojlanadi.
Och qolganda, avitaminozda, organizm zaharlanganda urug‗donning normal
funksiyasi oson buziladi. Rentgen nurlari ta‘siri ostida spermatogenez butunlay
to‗xtab qoladi.
Urug‗donning tashqi tomoni qobiq bilan qoplangan, ichki qismi bir-biriga
zich joylashgan kanalchalardan iborat. Kanallarning orasida qon tomirlari
joylashgan. Kanal devorining ko‗ndalang kesimini mikroskopning kichik obektivi
orqali qaraganimizda kanal devorining chet qismida spermatogoniy hujayralari
joylashganini ko‗rish mumkin. Bu hujayralarni aniq ko‗rish uchun mikroskopning
katta obektivi orqali qarash kerak. Katta obektiv orqali qaralganda bu hujayraning
to‗q ko‗k rangga bo‗yalgan yadrosi, ochiq rangadagi sitoplazmasi va membranasi
aniq ko‗rinadi. Spermatogoniylardan keyin birinchi va ikkinchi tartibli
spermatositlar joylashgan. Kanalning bo‗shlig‗ida shakllangan spermatozoidlar
yaxshi ko‗rinadi. Urug‗don kanalining kesmasini mashg‗ulot daftaringizga chizib
oling.
Do'stlaringiz bilan baham: |
