Buxoro amirligining tashkil topishi. Mang’itlar sulolasining xokimiyat tepasiga kelishi

mulki xiroji va mulki ushr formalarini ko’rsatgan. M. N. Rostislavo esa mulk yerlarining ikki 

shakli borligini qayd qilib, ular mulki xurr yoxud xurri xolis va mulki xirojdan iborat deydi. 

O’z  navbatida  mulki  xirojni  u  ushr  va  daxyaklarga  bo’ladi.  L.  N.  Sobolev  esa  Zarafshon 

voxasida „amlok, vaqf, mulki xiroji, mulki ushr va mulki xolis‖ kabi yer kategoriyalari 

bor deb ko’rsatadi.

40

 

Mutaxassislar  ilgari  surgan  fikrlar  taxlili  shundan  dalolat  beradiki,  Buxoro 

amirligida yer solig’idan ozod hisoblangan mulki xurr yoki xurri xolisdan tashqari 

soliq tulashga taalluqli bo’lgan mulklar, ya’ni mulki xiroj va mulki ushr (daxyak) ham 

mavjud bo’lgan. 

Mulki  xurr  yoxud  mulki  xolis  ayrim  olingan  yirik  yer  egalariga  taalluqli 

bo’lgan yer egaligi hisoblangan. U yer solig’idan ozod hisoblangan. Mulki xurr 

egasi  doimo  amaldagi  amir  tomonidan  berilgan  yorlikda  ega  bo’lishi  shart 

bo’lgan va aynan shu yorliq tufayli u yer solig’idan ozod qilingan. 

Mulki  xiroj  esa  dehqon  ahli  foydalanayotgan  yerlarga  nisbatan  ishlatilgan 

atama  hisoblangan.  Ushbu  yer  egaligiga  ega  bo’lgan  yer  egalari  bemalol,  erkin 

holatda  o’z  yerlarini  sotish,  uni  meros  qoldirish  va  sovg’a  qilish  huquqiga  ega 

bo’lishgan. Ushbu yer egalaridan yer solig’i

 

esa yerdan olingan hosilning uchdan bir (1/3) 

qismiga  qadar  olinishi  belgilangan.  Ammo  amirlikning  turli  xududlarida  olinadigan  yer 

solig’i

 

miqdori  bir  xil  bo’lmagan  (har  bir  hududda  o’rnatilgan  va  belgilangan  urf-

odat  va  tartibga  ko’ra  yer  solig’i  miqdori  hosilning  1/3  dan  to  1/5  kismiga  qadar 

bo’lgan va u tarixda taamuli qadim deb yuritilgan). 

Mulki  ushr  yerlari  va  daxyak  yerlardan  hosilning  o’ndan  biri  (10/1) 

xisobida  ulamo  va  ruhoniylar  foydasiga  soliq  olingan.  Daxyakdan  olingan  soliq, 

                                                           

40

 Холиқова Р.Россия-Бухоро: тарих чораҳасида. T.: ―O’qituvci‖. 2005.97-бет. 

---

- 42 - 

 

asosan,  madrasa  talabalari  uchun  nafaqaga,  amir  saroyida  qur’on  o’quvchini 

ta’minlash va boshqa xayriya tadbirlariga sarflangan. 

Vaqf  yerlari,  asosan,  ayrim  diniy  muassasalar—  machitlar,  mozorlar, 

xonaqoh  madrasalarga  yer  uchastkalarini  meros  qoldirish  va  xayr-ehson  qilish 

natijasida vujudga kelgan bo’lib, u yer egaligining alohida bir kategoriyasini tashkil 

etgan. 

Ushbu yerlardan kelgan foyda mutavalli ixtiyoriga kelib tushgan.  Mutavalli, 

asosan,  vaqf  egalari  avlodlaridan  tayinlangan.  U  vaqf  xujjatlariga  asoslangan 

holda foydani taqsimlab chiqishi lozim bo’lgan. 

Rasmiy  ravishda  vaqf  yerlarini  sotish  taqiqlangan,  ammo  manbalar  va 

xujjatlarning guvohlik berishicha amirlik tarixida vaqf yerlar ham sotilgan, ham 

sotib olingan. Vaqf yerlardan davlat foydasiga soliqlar undirilgan. 

Taxlillar  shuni  ko’rsatadiki,  savdo-sotiq  ishlari  aylanmasidagi  katta  ulush  Buxoro 

amirligi hissasiga to’g’ri kelgan. Bu davrda ham Buxorodan Rossiyaga, asosan paxta va 

undan  tayyorlangan  mollar  olib  borilgan.  Amirlikning  Buxoro,  Samarkand,  Qarshi, 

Kattaqo’rg’on,  Shahrisabz,  Denov  kabi  yirik  shaharlari  asosiy  savdo  markazlari 

hisoblangan.  XIX  asr  ikkinchi  yarmiga  kelib  Buxoro  amirligida  hokimiyatni 

markazlashtirish yanada kuchaydi.