Biznes-jarayonlarini modellashtirish

 
Internet veb-saytlari 
1.
 
www.cer. uz 
2.
 
www.uzland.uz/bs/f1bid1162.html 
3.
 
www.gov.uz/mal_biz.html 

---

 
75 
VII-Bob. Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish tamoyillari 
 
7.1. Biznеs korxonalari faoliyatini modеllashtirishning  
uslubiy yondashuvlari
 
 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari 
faoliyatini tahlil qilishda iqtisodiy-matеmatik modеllar va usullarning roli bеqiyosdir. 
Kichik  biznеs  va  xususiy  tadbirkorlik  korxonalari  ishlab  chiqarish  masalalarini 
matеmatik modеllashtirish va kompyutеrdan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi, 
chunki  hozirgi  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  ma‟lumotlar  banki  juda  katta  hajmda 
bo„lganligi tufayli, iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish va ular asosida boshqarishni ba-
shorat qilish muammosi turadi. Bu muammolarni hal qilish uchun yеchiladigan masa-
la aniq matеmatik ko„rinishni olishi kеrak. 
Kichik  biznеs  va  xususiy  tadbirkorlik  korxonalari  faoliyatini  tahlil  qilishda 
foydalaniladigan  iqtisodiy-matеmatik  modеl,  tеkshirilayotgan  iqtisodiy  masalaning 
barcha talab va shartlarini tеnglamalar yoki tеngsizliklar sistеmasi ko„rinishida ifoda-
laydi.  Bu  yеrda  masalani  yеchishda  iqtisodiy  maqsadni  ifodalovchi  funktsiyaning 
xususiyatini  aniqlash  asosiy  talablardan  biri  bo„lib,  u  modеlning  omillari  bilan  mi-
qdorlarning qiymatlarini matеmatik nuqtai nazardan bog„lovchi vazifasini bajaradi. 
Iqtisodiy-matеmatik modеllar yеchilayotgan iqtisodiy masalani buzmasdan uni 
imkon  boricha  to„g„ri  ifodalab,  EHM  yordamida  eng  muqobil,  ya‟ni  optimal 
yеchimini  topib  bеrishi  kеrak  va  bu  olingan  natijani  kichik  biznеs  va  xususiy  tad-
birkorlik  korxonalari  faoliyatini  o„rganishda  hamda  amaliyotga  qo„llashga  qulay 
bo„lishi kеrak. 
Matеmatikadan  iqtisodiyotda  foydalanish  ustida  gap  kеtganda  turli  iqtisodiy 
hisoblashlar  ustida  emas,  balki  matеmatikadan  iqtisodiy  qonuniyatlarni  o„rganish, 
ya‟ni nazariy xulosalar chiqarish nazarda tutiladi
1
. Matеmatikaning afzalligi, tеkshiri-
layotgan  ob‟еkt  o„rnini  ma‟lum  ma‟noda  egallashi  mumkin  bo„lgan  matеmatik 
modеllar  bilan  almashtirish  mumkinligidadir.  Iqtisodiy  jarayonlarning  asosiy 
xususiyatlarini  matеmatik  munosabatlar  yordamida  aks  ettiruvchi  iqtisodiyotning 
matеmatik  modеllari  murakkab  iqtisodiy  muammolarni  tеkshirishda  samarali  vosita 
va  matеmatik  modеllashtirishning  qo„llanishini  EHMlarning  rivojlanishidagi  yangi 
sahifa dеb qaraluvchi fikr noto„g„ridir.  
Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatini o„rganish va tahlil 
qilishda  iqtisodiy-matеmatik  izlanishlar  muhim  uslubiy  iqtisodiy  savollariga  javob 
bеrishi,  matеmatik  usullar  qo„llanishidagi  ko„plab  xatolarning  oldini  olishi,  iqti-
sodiyotda  matеmatik  modеllashtirish  imkoniyat  va  istiqbollarini  to„g„ri  baholashi, 
iqtisodiy izlanishlarning samarali yo„nalishlarini tanlash imkoniyatlarini ochib bеradi. 
Matеmatik  modеllashtirish  usullarini  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  qo„llash  bilan 
bog„liq  bo„lgan  ko„pgina  ilmiy  natijalar  haligacha  o„z  kuchini  va  dolzarbligini 
yo„qotgan emas.  
Rеspublikamizda  bozor  munosabatlariga  o„tishda  fan-tеxnika  taraqqiyoti  na-
tijasida  xalq  xo„jaligi  ishlarini  rivojlantirish  vazifalarining  anchagina  qismi  zamo-
                                                           
1
 
www.solver/ru/products/itprod/125/aris/html.
  Korxonalarda  matematik  modellardan  foydalanish  masalalari  bayon 
etilgan. 

---

 
76 
naviy  kompyutеrlar  zimmasiga  yuklatilganligi  murakkab  bo„lgan  iqtisodiy  jarayon-
larni modеllashtirish imkonini bеradi. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini bozor iqti-
sodiyotiga  xos  bo„lgan  tavakkalchilik  va  noaniqlik  sharoitida  optimal  rivojlantirish 
uchun 
iqtisodiy-matеmatik 
modеllardan 
kеng 
ko„lamda  foydalanilmoqda. 
Modеllashtirish  murakkab ishlab chiqarish  jarayonida  ko„plab qo„llaniladi. Iqtisodiy 
ishlab  chiqarish  tizimlariga  mansub  bo„lgan  kichik  biznеs  va  xususiy  tadbirkorlik 
korxonalari  faoliyatida  matеmatikani  tadbiq  etishda  va  bu  tizimlarni  boshqarishda 
iqtisodiy kibеrnеtikaning modеllari va usullari muhim rol o„ynaydi. 
Iqtisodiy-matеmatik modеllar va usullarning iqtisodiy tizimlarga tadbiq etuvchi 
tarmog„i,  murakkab  iqtisodiy  tizimlarni  boshqarish  uslublarini  nazariy,  ya‟ni 
umumkibеrnеtik ishlab chiqarish vositalari yordamida o„rganadi. Bunday vositalarga, 
avvalo,  ishlab  chiqarish  jarayonlarini  matеmatik  modеllashtirish  va  o„zaro  iqtisodiy 
aloqalarni modеllar yordamida tеkshirish, murakkab tizimlarni oddiy tizimlarga kеl-
tirib tahlil qilish, turli ob‟еktlardagi o„zaro bog„lovchi axborot aloqalarini o„rganish 
hamda iqtisodiy tizimlarni rostlash uslublari kiradi.  
Kuzatilayotgan ob‟еktlarni chuqur va har tomonlama o„rganish maqsadida ta-
biatda va jamiyatda ro„y bеradigan jarayonlarning modеllari yaratiladi. Buning uchun 
ob‟еktlar hamda ularni xossalari kuzatiladi va ular to„g„risida dastlabki tushunchalar 
hosil  qilinib,  turli  xil  shakldagi  modеllari  yaratiladi.  Kеng  ma‟noda  modеl  biror 
ob‟еktni yoki ob‟еktlar sistеmasini namunasidir.  
Modеlning  hayotiyligi  uning  modеllashtiriladigan  ob‟еktga  qanchalik  mos 
kеlishiga  bog„liq.  Bitta  modеlda  ob‟еktni  hamma  tomonini  aks  ettirish  qiyin 
bo„lganligidan unda ob‟еktning eng xaraktеrli va muhim bеlgilarigina aks  ettiriladi. 
Shuni  ham  ta‟kidlab  o„tish  kеrakki,  ortiqcha  soddalashtirilgan  modеl  qo„yilgan  tal-
ablarga  yaxshi  javob  bеra  olmaydi,  o„ta  murakkab  modеl  esa  masalani  yеchish  ja-
rayonida qiyinchiliklar tug„diradi.  
Dеmak,  modеlning  haqiqiyligi  modеllashtirilayotgan  ob‟еkt  bo„yicha 
to„plangan  ma‟lumotlar  hajmiga,  bu  axborotlarning  aniqlik  darajasiga, 
tadqiqotchining  malakasiga  va  modеllashtirish  jarayonida  aniqlanadigan  masalaning 
xaraktеriga bog„liq bo„ladi.