Bilmasboy quyosh shahrida

O’n sakkizinchi bob
VARRAKXONADA
Varrakxona shahri daryo sohilida joylashgan. Bu shaharda daraxt o'smaganidan ko'chalari Yashil shahar ko'chalariday chiroyli emasdi. Ammo Gulzor shah-ridagidek hammayoqda gullar ochilib yotardi. Bu yerdagi uylar juda chiroyli edi. Har bir tomning tepasida nayza bo'lib, ba'zilarining uchiga shamol qayoqdan essa, o'sha yoqqa qaraydigan — yog'och xo'rozchalar qo'ndirilgan, ba'zi birlarining uchida to'x-tovsiz aylanib turadigan o'yinchoq, shamol tegirmo-nining parragi bo'lardi. Bularga osilgan tartarak to'xtovsiz tarillab yotardi. Shaharning tepasida varraklar varanglab uchib turardi. Bu yerdagilar varrak uchirishni juda yaxshi ko'rganidan shaharni Varrakxona deyishardi. Varraklarning dardaragi bo'lardi. Buni qilish juda oson: bir parcha qog'ozni ipgayopishtirib.varrakning qulog'iga tortib qo'yiladi. Bu qog'ozga shamol tegib varanglaydi.

Varraklarning turli-tuman varanglashi shamol tegirmonidagi tartarakning ovozi bilan qo'shilib, shahar ustida to'xtovsiz shovqin-suron eshitilib turardi.

Har bir uyning derazasiga panjara qoqilgan edi. Bu yerda yashovchilar futbolga juda qiziqardi. Ko'chada futbol o'yini boshlanganda derazaning panjarasini bekitib qo'yishardi. Bunaqangi panjaradan uy ichiga yorug'lik bemalol tushib turar, shuningdek, panjara deraza oynasini koptokdan ham saqlardi. Koptok bo'lsa nima uchundir mo'ljallangan joyga tegmay, hadeb oynaga tegaveradi.

Katta ko'chadan o'tishgach, mashina tor ko'chaga burilib, kichkina eshikchali taxta darvoza oldida to'xtadi. Darvoza tepasida yog'och nayza bor edi, lining ustiga yaltiroq shisha pufak o'rnatilgan bo'lib, unda oynaga o'xshab butun ko'cha, uy, devorlar hamda darvoza oldiga kelib to'xtagan mashina ham teskari bo'lib ko'rinardi.

Aytmoqchi, haligi haydovchining oti Kulchavoy edi. U mashinadan tushib eshikcha oldiga keldida, devordagi tugmachani bosdi. Eshik o'zidan-o'zi sekin ochilib ketdi.

Kiraveringlar, — deb Kulchavoy Murvatvoy bilan Tuzatvoyni taklif qildi. — Sizni Buramavoy bilan tanishtirib qo'yaman. Hozir ko'rasiz, u juda ajoyib.

Uchala oshna hovliga kirib chapga burilishdi-da, uyga tomon yurishdi. Torgina tosh zinadan chiqishdi. Kulchavoy devordan tugmacha qidirib topib, uni bosdi. Bu eshik ham sekingina ochildi. Ular xonaga kirishdi.

Devorga tortilgan arg'imchoqni hisobga olmaganda xonada hech qanday jihoz yo'q, bo'm-bo'sh edi. Arg'imchoqda oyog'ini chalishtirib, qo'lini cho'ntagiga solib, havorang korjoma kiygan mitti bola yotardi.

— Haligacha uxlab yotibsanmi, Buramavoy? — deb salomlashdi Kulchavoy. — Tong otgani qachon edi.

— Men uxlayotganim yo'q, o'ylayapman, — deb javob berdi Buramavoy, kelgan mehmonlar tomon o'girilib.

— Mana, Murvatvoy va Tuzatvoy degan ustalar bilan tanish! — Bularga kavsharlagich zarur bo'lib qolibdi.

— Salom, qani o'tiringlar! — dedi Buramavoy. Murvatvoy bilan Tuzatvoy xonada o'tiradigan hech narsa topisholmay atrofga hayron bo'lib alanglashdi. Ammo Buramavoy qo'lini cho'zib, arg'imchoq ilingan devordagi tugmachani bosdi. Shu zahotiyoq qarshi tomondagi devordan ochilib-yopiladigan uchta kursi otilib chiqdi. Ular teatrdagi kursilarga o'xshardi. Murvatvoy bilan Tuzatvoy o'tirishdi.

— Payqagandirsiz, mening hamma narsam tugmali, — dedi Buramavoy. — Bir tugmachani bossang — eshik ochiladi, boshqasini bossang — kursi paydo bo'ladi, mabodo sizga stol kerak bo'lsa, marhamat...

Buramavoy boshqa tugmachani bosdi. Devordan stol kelib tushdi, u sal bo'lmasa kursida o'tirgan Murvatvoyning boshiga tegay dedi.

— Juda qulayda bu, to'g'rimi? — dedi Buramavoy.

— Juda ham ajoyib, — deb ma'qulladi Murvatvoy. — Tag'in ustimga ul-bul tushib ketmasin deb atrofga xavotir olib qarab qo'ydi.

— Texnika afsonaga yaqinlashib qolgan! — deb maqtandi Buramavoy.

— Bittagina noqulaylik — faqat devor yonidagina o'tirishga to'g'ri keladi, — dedi Kulchavoy.

— Men ham xuddi shuni, kursilarni o'rtaroqqa qanday sursa bo'lar ekan deb o'ylab yuribman, — deb javob berdi ixtirochi.

— Oddiy kursi qilinsa qanday bo'lar ekan? — dedi Tuzatvoy.

— Bu juda yaxshi fikr! Oddiygina kursi o'ylab chiqarish kerak! — deb sevindi Buramavoy. — Axir eng ulug' ish soddalikda-da. Sen ham, og'ayni, mexanikka o'xshaysan-a?

— Mexanikman, — deb javob berdi Tuzatvoy. — Ikkalamiz ham mexanikmiz.

— Bundan chiqdi, sizlarga kavsharlagich kerak ekan-da?

Buramavoy o'tirganlarni hayron qoldrishi uchun yana bir tugmani bosdi. Keyin arg'imchoq asta-sekin pastga tusha boshladi. Unda yotgan Buramavoy to polga yaslanib qolganga qadar arg'imchoq pastga tusha berdi.

— Oddiy arg'imchoqdan chiqishda oyog'ingiz arqonga o'ralib, yiqilishingiz, burningizni pachoq qilishingiz mumkin, — dedi Buramavoy o'rnidan turar ekan. — Mening mexanikalashtirilgan to'r arg'im-chog'imni ko'rib turibsiz, hech qanday xavf-xatar yo'q. Bemalol polga tushasiz-da, keyin turaverasiz. Uxlamoqchi bo'lsangiz ham xuddi shunga o'xshab, polga yotasiz, keyin, tugmachani bosasiz, arg'imchoq sizni istagan balandlikka chiqarib qo'yadi.

Buramavoy xona bo'ylab yurib, har xil tugmachalarni bosa boshladi. Shunda yangi stol, kursi va tokchalar otilib chiqdi; shkaf va omborchalarning eshiklari ochilib ketdi. Oxiri bitta tugmachani bosgandi, o'zi tagxonaga tushib ketdi. Bir daqiqadan keyin hovlidan:

— Qani, buyoqqa kelinglar! — degan ovoz eshitildi. Do'stlar hovliga chiqishdi.

— Bu yer mening garajim! — dedi Buramavoy Murvatvoy bilan Tuzatvoyni keng temir eshikli tosh saroyga boshlab kirib.

U tugmachani bosgan edi, eshik teatrdagi pardaga o'xshab yuqoriga ko'tarilib ketdi. Garaj ichida ko'p g'ildirakli ajoyib mashina turardi.

— Bu pista bilan sovutiladigan sakkiz g'ildirakli bug' avtomobili, — deb tushuntirdi Buramavoy. — Uning to'rtta g'ildiragi tagida, to'rttasi ustida. Mashina pastki g'ildiragi bilan yuradi, ustki g'ildiraklar bo'lsa ag'darilib ketish xavfidan saqlanish uchun ehtiyotdan qilingan. Mashinaning sakkiz g'ildiragi ham qiyalama o'rnatilgan. Shuning uchun bu avtomobil faqat boshqa avtomobillarga o'xshab yurishidan tashqari, yoni bilan ham, to'nkarilib, ya'ni oyog'i osmondan bo'lib ham yuraveradi. Shunday qilib, har qanday halokatdan qutulish imkoniyatiga ega.

Buramavoy mashinaga chiqib to'rt holatda yurishini ham ko'rsatib berdi. Keyin yana tushuntira boshladi:

— Oddiy suvdon o'rniga, — dedi u, — mashinada gazli suvni isitadigan qozon bor. Suv isigandan keyin hosil bo'lgan bug' porshenda bosimni oshiradi, natijada g'ildirak tez aylanadi. Qozon orqasidagi suvdonda esa, pista muzqaymoq tayyorlanadi. Bu silindrni shamollatish uchun kerak. Issiqlikdan erigan muzqaymoq quvur orqali qozonga o'tib, motorni moylash ishini bajaradi. Mashinada to'rtta: ya'ni, birinchi, ikkinchi, uchinchi va to'rtinchi tezlik bor. Shuningdek, mashina ketiga va yoniga yurishi mumkin. Mashinaning orqa qismida kir yuvishga moslangan joyi bor. Mashina kirni har qanday tezlikda yurib ketayotganda ham yuvaveradi. Mashina tinch turganda, ya'ni to'xtagan paytda o'tin yoradi, loy qoradi, g'isht quyadi, shuningdek, kartoshka ham archadi.

Bu g'alati mashinaga hayron qolgan oshnalar keyin, Buramavoyning velosipedlar, uning qismlari, samokatkalar va allaqancha har xil yog'och biz bizaklar hamda pirpiraklarini ko'rdi. Buramavoy ustaxonada kavsharlagichni istab ancha sandiraqladi. Ammo hech qayerdan topolmadi. U qaqir-quqirlarni timirskilab yurib, birdan peshonasiga shartta urib qoldi:

— Voy men shalpaygan! Axir kavsharlagichni Fahmdornikida esimdan chiqarib qoldiribman-ku. Fahmdomikiga borishingizga to'g'ri keladi.

— Hechqisi yo'q, mashinada g'izillab boramiz, — dedi Kulchavoy.

— Bu Fahmdor deganlaring kim? — deb so'radi Murvatvoy Buramavoy bilan xayrlashib darvozadan chiqishganda.

— Fahmdor — yozuvchi, — deb javob berdi Kulchavoy.

— Rostdanmi? — deb hayron bo'ldi Tuzatvoy. — U bilan tanishish juda qiziq bo'ladi. Men hali tirik yozuvchilar bilan sirayam gaplashmaganman.

— Ana endi siz u bilan tanishasiz. U ham o'ziga xos g'alati shaxs, — deb javob berdi Kulchavoy mashinaga minar ekan.