|
aka, uka, opa, ona, ola, kul, gul, qora, qara
kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so'zlar h ar xil lug'aviy
m a’noni ifodalaydi.
So'zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o'rgatish davridanoq
boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so'z
tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. U lar so'zni tovush tom onidan
tahlil qilishga o'rganadilar, y a’ni so'zni bo'g'inlarga bo'ladilar, so'zdagi
tovushlam i tartibi bilan aytadilar. B unda tovush to m o n d an tahlilni h arf
to m o n d an tahlil bilan aralashtirm aslikka alohida aham iyat beriladi.
So'zning tovush tarkibini t o ‘g‘ri ta s a w u r etish undagi harflarni
tushirib qoldirm ay yoki o ‘rnini alm ashtirm ay yozish m alakasini shakl-
lantirish uchun ham , s o ‘zni t o ‘g‘ri talaffuz qilish uchun ham katta
aham iyatga ega. S huning uchun savod o'rg atishdan so 'ng ham so'zn i
tovush to m on dan tahlil qilish m ashqlari yordam ida so'zdagi tovushlar
tarkibini aniqlash ko'nikm asini takom illashtirish ustida ishlab borish
zarur.
M a’lum ki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo'linadi:
unli
tovushlar
va
undosh tovushlar.
Buni o'quvchilarga tushuntirishda u lar
ning quyidagi belgilari hisobga olinadi:
1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo
oqim i og'iz b o 'sh lig 'id an erkin ravishda o 'tad i, u ndosh tovush talaffuz
qilinganda, havo o g'iz b o 'sh lig 'id a to 'siq q a uchraydi);
2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan
iborat, undosh tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan
shovqin va qism an ovoz eshitiladi);
3) b o 'g 'in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar b o 'g 'in hosil qiladi,
undosh tovushlar b o 'g 'in hosil qilm aydi).
O 'quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo 'l qo'ym aslik, ak
sincha, 1-sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki
shovqin eshitilganda nutq a ’zolarining vaziyatini kuzatish ko'nikm asini
o'stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar 4-sinfda davom ettiriladi va
um um lashtiriladi. T ovushlam i o'zlashtirishga bunday yondashish, unli
va undosh tovushlam i puxta o'zlashtirishga im kon berishi bilan birga,
o 'quvchilam ing aqliy qobiliyatini o'stirish vazifasini ham bajaradi;
xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir n echa belgilarini taqqos-
lashga, um um lashtirishga o'rganadilar.
O 'zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yo
zuvda harflar bilan ifodalanadi. 1 -sin f o'quvchilari quyidagilarni bilib
olishlari lozim:
a) tovushni talaffuz qilam iz va eshitam iz;
b) harfni k o 'ram iz, o'qiym iz va yozam iz;
d) h a rf — tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi.
O 'quvchilar k o 'p in c h a tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yo'l
qo'yadilar. U larda grafik m alakani shakllantirish uch u n quyidagilarni
o'rgatish zarur:
1) bir undosh h a rf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi m u m
kin (m asalan,
maktab
so'zidagi
b
harfi
p
tovushini,
maktabim
so‘zidagi
b
harfi
b
tovushini ifodalaydi);
2)
j o ‘ja, jajji
so'zlaridagi
j
tovushi (jarangli, portlovchi) ham ,
jum al, vijdon
so ‘zlaridagi
j
tovushi (jarangli, sirg‘aluvchi) ham bitta
j
harfi bilan ifodalanadi;
3)
tong, keng
so‘zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush
(ng)
ikki
h a rf birikmasi
(ng)
bilan ifodalanadi;
4) sh, ch h a rf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (sham ol,
choy).
Jarangli va jarangsiz undosh tovushlarning yozuvda ifodalanishi
0 ‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh tovushlar talaffuzini
kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz
und oshlar ajratiladi. K uzatishda o'quvchilar faol qatnashishi va ularga
jufti bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik
m uhim ekanini yaqqol ko'rsatish uchun faqat bitta undosh tovush
bilan farqlanadigan
baqir — paqir, gid - kul, dil — til, zina — sina,
jo y — choy
kabi so'zlardagi tovushlam i taqqoslash m aqsadga muvofiq.
B unda o'qituvch i o'quvchilar diqqatini
b~p, v—f, g—k, d~t, z~ s,j~ c h ,
j —sh
tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz u nd oshdan iborat
tovush juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni
am aliy tu shuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qism an
ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi).
Xattaxtaga quyidagicha yozib qo'yiladi:
Jufti bor jarangli undoshlar:
b,
i\
g, d, z , j , j , g ‘-
Jufti bor jarangsiz undoshlar:
p, f, k, t, s, ch, sh, x.
Jufti y o'q jarangli va jufti yo'q jarangsiz undoshlar bilan ham
o'quv ch ilar h ar xil fonetik sharoitda tovushlam i talaffuz qilishni ku
zatish jarayonida tanishtiriladi. Buning uchun o'quvchilar so'z oxirida
yoki unli tovushdan oldin kelgan
ko'l, bilim, otam, olmos; quyon,
bino; shifoner, fabrika; tong, singil; q o ‘y, kiyik
kabi so'zlardagi jarangli
undoshning talaffuzini taqqoslaydilar va
I, m, n, r, ng, у
jarangli u n
dosh tovushlar talaffuz qilinganda, ovoz va shovqin eshitilishini, y a ’ni
jarangli undosh tovush ekanini, bularning jarangsiz jufti yo'qligini
(jufti y o 'q jarangli undosh tovush ekanini) bilib oladilar. X uddi shunga
o'xshash usulda o'quvchilar
q, h
undoshlari talaffuz qilinganda, faqat
shovqin eshitilishini, jarangsiz undosh tovush ekanini, jarangli jufti
y o ‘qligini (jufti yo‘q jarangsiz undosh tovush ekanini) bilib oladilar.
K uzatish natijasi xattaxtaga quyidagi k o ‘rinishda yoziladi (yoki kar-
tonda tayyorlangan ko'rgazm a ko'rsatiladi):
Jufti yo‘q jarangli undoshlar:
Do'stlaringiz bilan baham: |
