Bap new indd

2-§. KEŃISLIK HÁM WAQÍT
Keńisliktıń sheksizligi
Álemde bar barlıq zatlar keńislikte jaylasqan. Keńislikti iyelemeytuǵın 
yamasa keńislikten sırtta bolǵan bir de obyekt joq hám bolıwı da múm
-
kin emes. Basqasha aytqanda, keńislik materiya menen tıǵız baylanısqan. 
Keńislik sheksiz hám shegarası joq. Keńislik haqqında túsiniklerimizdi 
tek matematikalıq kóriniste – sanlar menen ańlatıwımız múmkin. De
-
mek, aspan deneleriniń arǵı tárepinde uzaqta jaylasqan basqa deneler 
bar. Biz aspandaǵı juldızlardan tek 3 mıńın kóre alamız. Jaqtılıq nurı 
1 sekundta 300 000 km aralıqtı basıp ótedi. Usınday tez likte eń jaqın 
juldızdıń Sentavr nurı bizge 4 jılda jetip keledi. Bul aralıqtıń qansha 
dárejede úlkenligin tek esaplawlar kórsetedi. Usı juldızǵa shekemgi 
aralıqtı esaplap kóreyik:
 Berilgen:
Formula:
Sheshiliwi:
t = 
4 jıl ≈ 126 230 400 s;
s 
= 
υt.
s
= 300 000 km/s 
· 
126 230 400 s = 
υ
= 300 000 km/s. = 37 869 120 000 000 km.
Tabıw kerek:
Juwap: s
= 37 869 120 000 000 km. 
s
= ?

---

12
Kinematika tiykarları
Kóz aldımızǵa elesletip kóreyik. Saatına 1000 km tezlikte ushatuǵın sa
-
molyotta Jerden sol juldızǵa baramız. Esaplawlar 4300 jıldan kóbirek waqıt 
kúni-túni toqtamastan ushıwımız kerekligin kórsetedi.
Bizge kórinetuǵın juldızlardıń artında júdá kóp sanlı juldızlar bar. 
Keńislikte bir-birine baylanıslı qozǵalatuǵın juldızlar sisteması galaktikanı 
payda etedi. Eń kúshli ásbaplarınan paydalansaq ta, biz keńisliktiń kishi 
bir bólimin baqlawımızǵa baylanıslı, galaktikalardıń dál sanın aytıw qıyın. 
Alımlardıń esaplawları boyınsha, Quyash sisteması orın alǵan biziń galakti
-
kamızda 200 den 400 milliardqa shekem juldız barlıǵı boljanbaqta. Jaqtılıq 
tezliginde qozǵalsa galaktikamızdıń bir shetinen ekinshi shetine barıw ushın 
100 mıń jıl kerek bolar edi. Sheksiz keńislikte bolsa 100 den 200 mil
-
liardqa shekem galaktikalar bolıp, hárbir galaktikada júz milliardtay juldız-
lar bar dep esaplandı. Sol gallaktikalardıń eń uzaqta jaylasqanınan bizge 
jaqtılıq, 10 milliard jıldan keyin jetip keledi. Keńisliktiń qanshama keńligin 
kóz aldıńızǵa keltirip kóriń. Demek, keńislik sheksiz.