Bap new indd

Tayanısh túsinik:
quwat.
1. Quwat degenimiz ne? Onıń birligi qanday?
2. Quwat, kúsh hám tezlik arasındaǵı qatnaslar qalayınsha jazıladı?
3. Jumıs penen energiya djoullerden (Dj) basqa jáne qanday birliklerge iye?
4. Avtomobil joqarıǵa kóterilgende tartıw kúshin úlkeytiw ushın shofyor qanday ilájdı 
islewi kerek?
1. Eger bala 1 saatta 360 kDj jumıs orınlaǵan bolsa, sol balanıń quwatınıń paydalı 
bólimin tabıń.
2. Massası 4 kg bolǵan dene kúshtiń tásirinde gorizontal baǵıtındaǵı bette 5 s dawamın-
da 15 m aralıqta teń ólshewli qozǵaldı. Bettiń súykelis koefficienti 0,2 ge teń bolsa, 
deneni qozǵaltqan quwattıń paydalı bólimin tabıń. Usı máselede hám bunnan keyingi 
máselelerde
g
= 10 m/s
2
dep alıń.
3. At massası 1 t bolǵan arbanı 1 km aralıqqa 10 minutta súyrep bardı. Eger arbanıń 
qozǵalısındaǵı qarsılıq koefficientiniń mánisi 0,06 ǵa teń bolsa, onda quwattıń pay-
dalı bólimin tabıń.
4. Samolyot 900 km/saat tezlik penen ushıp kiyatır. Motorınıń paydalı quwatı 1,8 MVt 
bolsa, onıń tartıw kúshi qanday?
t
N
2
=
A
2
N
1
=
A
1
t
N
1
=
3 000 000
60
Vt=50 000 Vt=50 kVt;
N
2
=
600 000 Vt=10 000 Vt=10 kVt.
60
;
.

---

166
Saqlanıw nızamları
46-§. TÁBIYATTA ENERGIYANÍŃ SAQLANÍWÍ.
PAYDALÍ JUMÍS KOEFFICIENTI
Energiyanıń tábiyattaǵı aylanıwı hám saqlanıwı
Energiyanıń saqlanıw nızamı tek mexanikalıq qubılıslardıń sheklerinde 
ǵana emes, al basqa barlıq fizikalıq qubılıslarda da orınlanadı. Bul qubılıslar-
da energiya bir túrden basqa túrge aylanıwı múmkin. Mısalı, súykelis 
kúshiniń tásirinde qozǵalatuǵın deneniń mexanikalıq energiyasınıń bir bólimi 
jıllılıqqa aylanadı.
Quyashtıń jaqtılıq energiyası Jerdiń betin qızdıradı, jıllılıq sıyaqlı suw 
saqlaǵıshlardan hám ıǵal jerlerden suw puwları atmosferaǵa kóteriledi, payda 
bolǵan bultlardan jawın jawadı, bul jawınlar dáryalardaǵı suwdı payda ete-
di, dárya suwınıń potenciallıq energiyası biyik tawdan túskende kinetikalıq 
energiyaǵa aylanadı, suwdıń kinetikalıq energiyası gidroelektrstanciyalardaǵı 
turbinalardı aylandıradı hám nátiyjede elektr energiyası payda boladı. Elektr 
energiyası bolsa úylerdegi elektr shıraqları arqalı jaqtılıq energiyasına ayla-
nadı hám t.b. Usınday jollar menen tábiyatta energiya joq bolıp ketpeydi, ol 
tek bir túrden ekinshi túrge aylanadı. Bul energiyanıń saqlanıw nızamı bolıp 
tabıladı. Tábiyattaǵı energiyanıń saqlanıw nızamı tómendegishe aytıladı: